Căn bệnh “nhiều hơn”

“Nhiều hơn không phải lúc nào cũng tốt hơn”
Thành công thường là bước đầu tiên dẫn đến thảm họa. Khái niệm tiến bộ thường là kẻ thù của tiến bộ thực sự.

Gần đây tôi gặp một chàng trai, dù có công ăn việc làm thành công rực rỡ, lối sống tuyệt vời, tình duyên hạnh phúc, và mạng lưới bạn bè rộng lớn, anh ta vẫn nghiêm nghị nói với tôi rằng anh ta đang nghĩ đến việc thuê huấn luyện viên để giúp anh ta “đạt đến tầm cao mới”.

Khi tôi hỏi cái tầm cao mới đó là cái gì, anh ta bảo là cũng không biết nữa, và đó là lý do anh cần một huấn luyện viên, để chỉ ra những điểm mù và thiếu sót của mình.

“Ồ,” tôi nói. Và rồi tôi đứng bối rối một lúc, xem xem tôi sẽ tàn nhẫn phũ phàng đến mức độ như thế nào với người mà tôi chỉ vừa mới gặp. Anh chàng này rất là phấn khởi, rõ ràng là đang rất sẵn sàng để chi rất nhiều tiền cho một thứ trên trời dưới đất nào đó mà người ta bảo là vấn đề của anh ta.

“Nhưng nếu như không có gì để sữa chữa thì sao?” tôi nói.

“Ý anh là sao?” anh ta hỏi.

“Nếu như không có cái ‘tầm cao mới’ đó?  Nếu như đó chỉ là một ý tưởng mà anh tạo ra trong đầu? Nếu như anh đã đạt đến mức đó rồi nhưng anh không chỉ không nhận ra mà còn liên tục theo đuổi thứ gì đó hơn thế nữa, khiến anh tự ngăn cản bản thân trân trọng và tận hưởng những gì anh đang có hiện tại?”

Anh ta hơi tức giận trước những câu hỏi của tôi. Cuối cùng, anh ta nói, “Tôi chỉ thấy là mình phải luôn cải thiện bản thân, vậy thôi.”

“Bạn hiền à, điều đó có khi lại chính là vấn đề đấy.”

Có một khái niệm rất nổi tiếng trong thể thao có tên là “Căn bệnh Nhiều hơn”. Nó khởi nguồn bởi Pat Riley, một huấn luyện viên giàu thành tích đã dẫn dắt sáu đội tuyển đến chức vô địch NBA (và cũng từng chiến thắng một lần khi còn là tuyển thủ).



Riley bảo Căn bệnh Nhiều hơn lý giải tại sao những đội tuyển giành chức vô địch sau đó thường bị soán ngôi, không phải bởi những đội khác giỏi hơn, mà là bởi những động lực từ nội bộ đội tuyển ấy.

Các tuyển thủ, cũng như đa số mọi người, muốn nhiều hơn. Ban đầu, cái “nhiều hơn” đó là chức vô địch. Nhưng khi họ đã vô địch, nó không còn đủ nữa. Cái “nhiều hơn” đã trở thành những thứ khác – tiền nhiều hơn, quảng cáo nhiều hơn, được công nhận và ủng hộ nhiều hơn, thời gian thi đấu nhiều hơn, ghi bàn nhiều hơn, truyền thông chú ý nhiều hơn, và những thứ tương tự.

Kết quả là, một tập thể đoàn kết gồm những người chăm chỉ siêng năng bắt đầu xung đột. Những cái tôi lên tiếng. Những chai nước tăng lực Gatorage bị vứt đi. Và các phần tử tâm lý của một đội thay đổi – ngày trước là sự kết hợp hoàn hảo giữa những cơ thể và tâm hồn, nay đã trở thành một mớ tạp nham độc hại, rời rạc. Các tuyển thủ cảm thấy mình có thể bỏ qua những nhiệm vụ nhỏ nhặt, kém hấp dẫn nhưng lại dẫn đến chức vô địch, tin rằng họ đã nhận được đặc quyền để không làm những chuyện đó nữa. Và vì thế, những đội tuyển tài năng nhất thường kết thúc trong thảm bại.

Nhiều hơn không phải lúc nào cũng tốt hơn

Các nhà tâm lý học không phải lúc nào cũng nghiên cứu về hạnh phúc. Trên thực tế, trong đa số lịch sử của ngành, tâm lý học tập trung không phải vào điều tích cực, mà vào những gì làm rối loạn cuộc sống con người, những gì gây ra bệnh tâm thần và suy sụp cảm xúc và cách người ta chung sống với những nỗi đau kinh khủng nhất.

Phải đến những năm 1980, một số học giả can đảm đã bắt đầu tự hỏi, “Khoan đã, công việc của mình hình như hơi bị u ám. Vậy còn những thứ khiến người ta vui vẻ thì sao? Hay là mình nghiên cứu nó đi!” Và sau đó họ nhận được nhiều sự ủng hộ vì không lâu sau hàng chục quyển sách “hạnh phúc” được lên kệ, bán được hàng triệu bản đến với những người trung lưu đang buồn chán, bồn chồn với những khủng hoảng của họ.

Nhưng tôi sẽ tua nhanh đoạn này.

Một trong những điều đầu tiên mà các nhà tâm lý học làm để giải mã niềm vui là một khảo sát đơn giản. Họ tập hợp một nhóm rất nhiều người và đưa cho họ giấy (hãy nhớ rằng đây là những năm 80 và 90), và khi có tín hiệu, mỗi người phải dừng lại và viết hai điều sau đây:

* Trên thang điểm từ 1 đến 10, hiện tại bạn đang vui đến mức nào?
* Điều gì đã diễn ra trong cuộc sống của bạn khiến bạn có được những cảm xúc ấy?

Họ thu thập hàng ngàn đánh giá từ hàng trăm người đến từ khắp nẻo đường trong cuộc sống. Và họ đã phát hiện ra một điều vừa đáng ngạc nhiên, và thực chất, vừa rất chi là nhàm chán.

Gần như mọi người viết số “7” vào mọi lúc, chỉ thế thôi.

Ở cửa hàng thực phẩm mua sữa. Bảy. Xem trận đấu bóng chày của con trai. Bảy. Nói chuyện với sếp về một đơn đặt hàng lớn của khách hàng. Bảy.

Ngay cả khi những sự việc thảm khốc xảy ra – mẹ bị ung thư, trễ hạn nộp tiền thế chấp căn nhà, trẻ em mất cánh tay trong một tai nạn khi chơi bowling – độ vui vẻ sẽ rơi khoảng 2-5 mức trong một thời gian ngắn, và sau đó, sau một khoảng thời gian nhất định, mọi thứ lại trở về con số bảy.

Điều này cũng đúng với những sự kiện tích cục tột cùng. Trúng số, chuyến du lịch trong mơ, kết hôn, mức đánh giá tăng vọt trong một khoảng thời gian ngắn, và rồi, đúng như dự đoán, cũng trở về quanh con số bảy.

Điều này khiến các nhà tâm lý học hứng khởi. Không ai hoàn toàn vui vẻ ở mọi lúc. Nhưng cũng tương tự, cũng không có ai hoàn toàn không vui ở mọi lúc. Có vẻ như con người, không cần biết hoàn cảnh ra sao, luôn sống trong một trạng thái ôn-hòa-nhưng-không-hoàn-toàn-thỏa-mãn. Nói cách khác, mọi chuyện luôn ổn. Nhưng họ cũng luôn có thể tốt hơn.



Nhưng “số bảy” bền vững mà chúng ta luôn vô thức hướng đến này, nó đang đánh lừa chúng ta. Và đó là một vố lừa mà ta cứ liên tục bị gạt hết lần này đến lần khác.

Nó lừa ta như sau, não bộ nói với ta rằng, “Biết gì không, nếu tôi có thêm chút tí xíu nữa thôi, tôi sẽ đạt đến số 10 và sẽ luôn ở vị trí số 10.”

Đa số chúng ta sống một cuộc sống theo cách đó. Liên tục theo đuổi con số 10 tưởng tượng.

Bạn nghĩ rằng để vui vẻ hơn, bạn cần có công việc mới, vậy nên bạn tìm việc mới. Và rồi vài tháng sau, bạn cảm thấy sẽ vui vẻ hơn nếu mình có nhà mới. Vậy nên bạn mua nhà mới. Và rồi vài tháng sau, đó là một dịp tuyệt với để đi biển, và bạn đi du lịch ở biển, và khi đang trên một bãi biển tuyệt vời đầy nắng và gió, bạn lại, “BIẾT BÂY GIỜ TUI CẦN CÁI MỀ GÌ KHÔNG? MÔT LY PINA COLADA? CÓ THẰNG CHA NÀO CHO TUI MỘT LY PINA COLADA KHÔNG HẢ?” Và rồi bạn căng thẳng về ly pina colada của mình, tin rằng chỉ cần một ly thôi bạn sẽ đạt đến sô 10. Nhưng sau đó lại là ly pina colada thứ hai. Và rồi ly thứ ba. Và rồi… bạn biết sẽ thế nào rồi đấy. Bạn tỉnh dậy với đầy dư vị cồn và chỉ đạt mức số ba thôi.

Nhưng không sao cả.

Vì bạn biết rằng rồi bạn sẽ trở lại với số bảy thôi.

Một số nhà tâm lý học gọi việc liên tục theo đuổi khoái lạc này là “vòng xoáy hưởng lạc” (hedonic treadmill) vì những người luôn phấn đấu có được một “cuộc sống tốt hơn” kết cục thường bỏ ra hàng tấn công sức chỉ để trở về nơi đang đứng.

Nhưng khoan… tôi biết bạn đang định nói gì:

W-T-F, Mark. Ý anh là làm gì cũng chẳng có nghĩa lý gì hết hả?

Không, điều này có nghĩa là động lực sống của chúng ta nên là một thứ gì đó không phải là niềm vui của mình. Có nghĩa là những việc ta làm phải là vì một điều gì đó lớn lao hơn chính bản thân.

Nếu không, bạn sẽ chỉ chạy và chạy đến viễn cảnh huy hoàng và tiến bộ của mình, chạy đến con số 10 hoàn hảo, vừa chạy vừa cảm giác bạn vẫn chỉ đứng yên một chỗ. Hay tệ hơn, giống như đội vô địch của Riley, dần dần hao mòn những gì bạn đang có.

Cải thiện bản thân – thú vui được thần thánh hóa

Lúc tôi khoảng 20 tuổi, tôi gọi mình lúc đó là “kẻ nghiện tự lực”, một trong những nghi thức ưa thích tôi hay làm hằng năm là ngồi lại vào dịp đầu năm và dành hàng giờ liền vạch ra những mục tiêu trong đời, viễn cảnh tương lai cho bản thân, và tất cả những điều trên trời dưới đất nào đó mà tôi sẽ làm để đạt được những mục tiêu ấy.

Tôi dành hàng giờ liền phân tích những ao ước và giá trị của mình, kết thúc bằng một danh sách mục tiêu ngẫu hứng trông rất hấp dẫn và nghe rất kêu, trong đó gồm những việc như là học một lớp đánh trống bongo hay kiếm được một số tiền nhất định hay bo đì sáu múi trong truyền thuyết.

Nhưng rồi tôi nhận ra một điều buồn cười về cải thiện bản thân vì mục đích cải thiện bản thân là nó vốn chẳng có ý nghĩa gì cả. Đó chỉ là một thú vui được thần thánh hóa. Đó chỉ là một thứ khiến bản cảm thấy có thứ để làm và hào hứng bàn luận với những người khác có chung sở thích.

Phải mất một thời gian tôi mới chấp nhận sự thật rằng điều gì đó trong cuộc sống của tôi có thể được cải thiện không có nghĩa là nó nên được cải thiện.

Việc cải thiện không phải là vấn đề, mà vấn đề là VÌ SAO ta có động lực để cải thiện. Khi một người có xu hướng ép buộc cải thiện bản thân mà không có một nguyên nhân hay lý do lớn lao hơn là nâng trình bản thân, cuộc sống của bạn sẽ đầy những bận tâm, ưu tư, đó là một dạng ái kỷ mức độ nhẹ: sự chú ý và tập trung của một người luôn đặt lên bản thân họ.

Và trớ trêu thay, điều đó sẽ khiến cuộc sống của bạn tệ đi.



Nhiều năm trước, một người bạn từng nói với tôi: “Quyết định sáng suốt nhất cuộc đời tôi là tham gia một nhóm hỗ trợ. Ba năm sau, quyết định sáng suốt nhất đời tôi là ngừng tham gia nhóm hỗ trợ ấy.”

Tôi nghĩ nguyên tắc ấy đúng với mọi dạng cải thiện bản thân. Công cụ cải thiện bản thân nên được dùng như băng gạc, chỉ áp dụng khi có gì đó bị tổn thương hay sai trầm trọng, và với mục tiêu là để tháo gỡ nó vào phút cuối.

Cuộc sống không phải là trò chơi cải thiện, mà là trò chơi đánh đổi

Tôi nghĩ rất nhiều người xem cuộc đời là một đường thẳng tăng trưởng và tiến bộ. Điều này chỉ đúng khi bạn còn trẻ.

Khi còn là trẻ con, kiến thức và hiểu biết của bạn về thế giới tăng rất nhiều mỗi năm. Khi là thiếu niên, cơ hội và kỹ năng của bạn cũng phát triển nhanh chóng.

Nhưng một khi bạn đến tuổi trưởng thành, một khi bạn đi làm và trở thành chuyên gia trong lĩnh vực nhất định, vì bạn đã bỏ ra rất nhiều thời gian và tinh thần vào kỹ năng và tài sản, cuộc sống lúc này không còn đơn giản chỉ là bài toán cải thiện, mà là bài toán đánh đổi.

Tôi dành 10 năm để trau dồi kỹ năng viết văn. Tôi đã có được một sự nghiệp viết lách thành công. Nhưng nếu tôi quay đầu lại và muốn trở thành một DJ, bạn có thể cho rằng tôi đang “cải thiện” bản thân bằng cách mở rộng tài năng và bộ kỹ năng của mình, nhưng để bỏ ra hàng trăm giờ để trở nên thành thạo trông một mảng nghệ thuật hoàn toàn mới bắt buộc tôi phải từ bỏ một vài cơ hội trên con đường nhà văn. Với 500 giờ hay sao đó cần thiết để DJ thành thục, tôi có thể viết thêm một quyển sách khác, thành lập một chuyên đề trên một tờ tạp chí uy tín, hay chỉ đơn giản là viết lảm nhảm thêm hàng tá bài blog như thế này.

Điều tương tự cũng đúng với các tuyển thủ NBA đã giành chức vô địch. Trong mắt họ, họ đang có bước tiến trên thế giới. Ngày hôm qua, họ có chức vô địch đầu tiên. Ngày hôm nay, họ nhận được nhiều quảng cáo hơn, tủ đồ tốt hơn, và một căn nhà mới to bự hoành tráng.

Điều họ không nhận ra rằng họ đang đánh đổi. Thời gian và sức lực của họ giờ đây gắn với những thứ xa hoa mới, không còn có thể tập trung vào bóng rổ nữa. Và cả đội tuyển sẽ gặp khủng hoảng.

Trở lại với chàng trai đang tìm kiếm huấn luyện viên mà tôi gặp mấy tuần trước.

Cuối cùng, lời khuyên tôi cho anh ta chỉ đơn giản là cẩn thận. Cẩn thận với động lực tiến bộ vì mục đích tiến bộ, mong muốn nhiều hơn vì lý do chỉ đơn giản là nó nhiều hơn. Cẩn thận khi có thêm ước mơ và mục tiêu có thể gây tổn hại đến thành công và hạnh phúc mà bạn đã gầy dựng cho bản thân ngày hôm nay.

Hay như người ta thường nói, cẩn thận với những gì bạn mong ước, coi chừng bạn đạt được đấy.

Cuộc sống không phải là một danh sách cho bạn kiểm kê. Nó không phải là một ngọn núi để bạn đo lường. Nó không phải là trò đánh golf hay quảng cáo bia hay bất kỳ thứ gì tương tự mà bạn muốn thêm vào.

Cuộc sống là một trò chơi đánh đổi. Và cuối cùng bạn phải chọn ra thứ bạn sẵn sàng đánh đổi dựa trên những gì bạn quý trọng. Và nếu bạn không cẩn thận với những giá trị của mình, nếu bạn sẵn sàng đánh đổi chỉ để có thêm một chút dopamine, thêm một cú hích tạm thời đến con số 10 mà bạn tạo ra trong đầu, thì nhiều khả năng bạn sẽ sấp mặt đấy.