Trong tâm lý và triết học Phật Giáo, nguyên nhân hay động lực được chia thành hai nhóm.
1) Thiện căn (kusalamūla) bao gồm vô tham (không keo kiệt bủn xỉn, không ham muốn nhiều, tri túc hay biết đủ); vô sân (từ hoà và bi mẫn); và vô si (hiểu biết và sáng suốt). Những suy nghĩ, lời nói và hành động bắt nguồn từ một trong ba thiện căn này được gọi là thiện hành (puññābhisankhārā). Thiện hành cũng thường được miêu tả như là bố thí, cúng dường, biết ơn, cung kính, hoà ái, có tấm lòng rộng rãi và bao dung, hay làm từ thiện, ham học hỏi và ưa gần gũi các bậc thiện tri thức, hoan hỷ chỉ bày và giúp đỡ, khuyến khích người cùng làm thiện, trì giữ năm giới và nói chung là hành Thập Thiện, Thiền định, vv.
2) Bất thiện căn (akusalamūla) bao gồm tham lam, sân hận, và si mê. Những hành vi xuất phát từ những bất thiện căn này được gọi là bất thiện hành (abhuññābhisankhārā). Những bất thiện hành này đã được đề cập đến ở những trang trước.
Hầu hết những hành động xấu ác, phạm pháp và không thiện xảo đều bắt nguồn từ cái tâm bất chính bị vô minh hay si mê dẫn dắt. Nhưng cũng có những hành động tưởng như tốt, có vẻ như từ thiện và khôn khéo nhưng lại chỉ xuất phát từ động lực vụ lợi, nghĩa là tham. Đôi khi người ta làm phước chỉ vì tham lam hay ngã mạn như muốn được khen ngợi là người tốt, muốn được chú ý đến, muốn được quả báo tốt đẹp cho đời này hay đời sau, muốn được sanh lên cõi trời, vv. Đôi khi người ta hô hào cổ vũ người khác làm điều mà họ cho là tốt như hy sinh cho tổ quốc đồng bào, yêu nước hơn yêu thân, vv, nhưng bản thân người hô hào lại không làm như vậy. Hoặc những điều mà họ cho là tốt đẹp thực ra chỉ là kiến chấp có gốc rễ trong si mê và sân hận dẫn dắt người tới kỳ thị, phân biệt và tàn nhẫn. Những nghiệp tạo tác như vậy được gọi là ‘nghiệp lốm đốm’- nghĩa là những hành động có động lực không rõ ràng minh bạch.
Có khi những động lực có vẻ như tốt nhưng lại cho kết quả không tốt đẹp gì. Người ta nói về một xã hội “làm theo năng lực, hưởng theo nhu cầu”, một xã hội không có tư hữu và cạnh tranh nhưng kết quả lại khá bi thảm vì chúng sanh phần lớn lại khá tham lam, lười biếng và vô trách nhiệm. (Tư hữu và cạnh tranh thường bắt nguồn từ tham lam và ngã mạn). Chúng ta đã chứng kiến nền kinh tế tập trung sụp đổ ra sao vì nó gián tiếp tạo ra nạn cửu công cửa quyền, nạn quan liêu, và bao cấp dẫn đến nạn vô trách nhiệm. Chung qui lại tất cả những hiện tượng đó đều bắt nguồn từ một ý tưởng thiếu sáng suốt và thiếu thực tế mặc dù nhìn qua thì ý tưởng đó rất cao thượng và có vẻ logic. Đó chính là vô minh. Mọi ý tưởng đều không nằm ngoài vô minh, dù là XHCN (socialist) hay TBCN (capitalist), dù là kinh tế thị trường hay kinh tế tập trung. Một ý tưởng (vô minh) có thể đưa người ta đi xa vạn dặm (hành). Đôi khi có vẻ như thành công, hạnh phúc và thoả mãn. Nhưng rồi thời cuộc đổi thay, những lý tưởng, tiền đồ và sự nghiệp mà ta đã dày công tạo lập bỗng chốc sụp đổ như lâu đài trên cát. Người ta mất phương hướng, người ta tuyệt vọng, người ta thở dài than thân trách phận, hay trở nên bi quan yếm thế, hay cay cú, hoài nghi…
Xã hội loài người đã có những bước tiến bộ khá ngoạn mục. Từ thời đại đồ đá chuyển đến thời đại đồ đồng. Từ đời sống du mục đến đời sống canh tác định cư và đô thị hoá; từ nền kinh tế nông nghiệp đến công nghiệp và thương mại. Cùng với sự phát triển về kinh tế và vật chất, con người cũng có vẻ ngày càng văn minh và cư xử với nhau tử tế hơn chăng? Trong một giai đoạn lịch sử, xã hội loài người đã từng tồn tại chế độ nô lệ. Những người nô lệ thường bị đối xử tàn bạo như súc vật, họ không có quyền gì cả, ngay cả quyền làm người. Thật đáng tiếc, trong xã hội được gọi là văn minh và tiến bộ của chúng ta ngày nay tệ nạn này vẫn còn, có những người chồng, người cha xem vợ con như nô lệ. Trong một số hệ thống tôn giáo và thần quyền, người phụ nữ cũng bị lợi dụng và áp bấc bởi những luật lệ và cách cư xử rất thiếu công bằng và phi nhân bản. Những hành động tàn bạo này bắt nguồn từ ý tưởng chủ-tớ, sang-hèn, có quyền lực và không có quyền lực, ông chủ và kẻ làm thuê, tư tưởng trọng nam khinh nữ, vv.
Mọi ý tưởng hay tư tưởng xuất phát từ vô minh, dù mới hình thành hay đã tiêm nhiễm nhiều đời (có tính truyền thống), đều có khả năng đẩy người ta tới hành động bất thiện và phi nhân bản. Mọi tư tưởng hay ý tưởng khiến người ta đối xử tồi tệ với nhau đều bắt nguồn từ vô minh. Ở cấp độ này vô minh là sự thiếu hiểu biết về những chân lý trong đời sống mà thuật ngữ Phật học gọi là Tứ Diệu Đế- bốn sự thực cao quí, và Tam Pháp Ấn- ba dấu hiệu không đổi của mọi hiện hữu. Vì vô minh người ta không thấy rằng bản chất của đời sống vốn không toại nguyện. Vì sao đời sống lại không toại nguyện? Phải chăng Đạo Phật dạy người ta cái nhìn yếm thế bi quan trước cuộc đời?
3. Vô thường
Chúng ta đều thấy rằng có những người đủ tài trí thông minh, may mắn và đủ khả năng tạo dựng hạnh phúc, thành công trong đời họ, như vậy không phải là họ đã có được một cuộc đời toại nguyện ư? Vâng. Chúng ta hoàn toàn có thể đạt được hạnh phúc và ít nhiều những mức độ thoả mãn nào đó trong cuộc sống. Khi nói về Sự Thật của Khổ (dukkha sacca), Đức Phật không phủ nhận hạnh phúc của thế gian, nhưng ngài hướng chúng ta đến một cái nhìn sâu xa hơn, đó là những gì đi kèm với cái mà chúng ta gọi là hạnh phúc và toại nguyện trong đời. Những đổi thay của thiên nhiên, những đổi thay của thời cuộc, những đổi thay của lòng người khiến mọi vật thể, mọi hiện tượng, mọi ý tưởng, mọi tình cảm và mọi mối quan hệ trở nên bấp bênh không bền vững. Khi những đổi thay theo chiều hướng mà ta mong muốn thì hy vọng tăng trưởng, ta nuôi hy vọng và ít nhiều cảm thấy hạnh phúc thoả mãn với đời sống. Khi những sự đổi thay không như ta mong cầu thì ta thất vọng, đau khổ và bất mãn. Nhưng thử hỏi có ai có thể ra lệnh cho thời tiết đừng đổi thay? Có ai không già và không chết? Có ai luôn luôn dịu dàng, lịch lãm, phóng khoáng và hào hiệp như khi đang yêu? Đổi thay chính là qui luật duy nhất không thay đổi, nhưng vì thủ chấp, bám víu và ngu muội chúng ta làm như mọi vật phải theo ý ta, và chúng ta đau khổ vì sự ngốc nghếch này không ít.
Tiếp theo
0 nhận xét:
Đăng nhận xét