SÁCH : CHỈ MỖI CHÁNH NIỆM THÌ KHÔNG ĐỦ - THIỀN SƯ SAYADAW U TEJANIYA - PHẦN I

CHỈ MỖI CHÁNH NIỆM

THÌ KHÔNG ĐỦ

Thiền sư Sayadaw U Tejaniya

 Người dịch: Sư Tâm Pháp

 Thiền viện Shwe Oo Min Dhamma Sukkha Taywa

 

NAMO TASSA BHAGAVATO

 ARAHATO 

SAMMA SAMBUDDHASSA

 Con Xin Đem Hết Lòng Thành Kính Đảnh Lễ 

Đức Thế Tôn, Bậc A-la-hán  Cao Thượng, 

Đấng Chánh Đẳng Chánh Giác

PHẦN I

VẤN ĐÁP VỀ PHÁP HÀNH

Những phần vấn đáp về Pháp hành sau đây sẽ được sắp xếp thành từng mục theo từng chủ đề cụ thể.

NUÔI DƯỠNG HỨNG THÚ TRONG PHÁP HÀNH

Thiền sinh: Làm thế nào để đưa tâm mình quay về với Pháp? Làm thế nào để phát triển đức tin trong Pháp?

Thiền sư Sayadaw U Tejaniya:   Khi mới thực hành Pháp bạn sẽ không thể có được nhiều đức tin trong Giáo Pháp bởi vì trong tâm còn rất nhiều phiền não[1]. Để làm tăng trưởng đức tin trong Phật Pháp, bạn phải hiểu rõ lợi ích của công việc mình đang làm. Bạn phải thấy được Phật Pháp đã đưa đến lợi ích như thế nào cho cuộc đời mình. Hiểu rõ điều đó chính là trí tuệ, và chính trí tuệ này sẽ làm tăng trưởng đức tin của bạn.

Bạn có thấy được sự khác nhau giữa khi có chánh niệm (có sự ghi nhớ, biết mình) và khi thất niệm (mất chánh niệm, quên mình) hay không?

Thiền sinh: Khi có chánh niệm con biết được những điều đang diễn ra, con biết mình cần phải làm gì.

Thiền sư:  Bạn biết mức độ chánh niệm của mình đến mức nào? Khi chánh niệm bạn thu được những lợi ích gì? Bạn phải tự khám phá ra chính những điều này. Bạn cần phải liên tục học hỏi từ những kinh nghiệm của chính mình. Nếu biết nuôi dưỡng sự hứng thú liên tục này trong pháp hành bạn sẽ hiểu biết ngày càng nhiều hơn.

Chỉ mỗi chánh niệm thôi thì không đủ! Bạn cũng cần phải biết rõ mức độ chánh niệm của mình và phải thấy xem trí tuệ có mặt ở đó hay không nữa. Một khi đã thấy rõ sự khác biệt của chất lượng tâm mình giữa khi chánh niệm đầy đủ với trí tuệ và lúc thất niệm, bạn sẽ không bao giờ ngừng thực hành đâu.

Sự hứng thú của bạn sẽ ngày càng tăng, bạn sẽ thực hành nhiều hơn, hiểu biết nhiều hơn và do vậy lại càng thực hành nhiều hơn nữa - đó là một vòng tuần hoàn, tự nó nuôi nó. Nhưng tiến trình này cần phải có thời gian; cần phải có thời gian để cho chánh niệm của bạn vững mạnh hơn và để mức độ hiểu biết được tăng trưởng.

Thiền sinh: Có lúc con bị mất hứng thú vì mãi mà chẳng thấy mình tiến lên được tý nào.

Thiền sư:   Đó là bởi vì bạn không học hỏi được gì. Bạn không thực sự hứng thú với công việc mình đang làm. Bạn mong chờ kết  quả. Bạn cần phải học hỏi từ chính những gì mà bạn đang làm, chứ không chỉ ngồi đấy mà chờ đợi kết quả sẽ đến. Bạn phải luôn hay biết và học hỏi từ chính những gì đang diễn ra bây giờ, phải nhìn vào chính quá trình thiền tập ấy của mình.

Đừng bao giờ nản lòng mỗi khi mất chánh niệm. Mỗi khi phát hiện ra mình mất chánh niệm, lẽ ra bạn phải vui mừng mới đúng. Bởi vì ngay khi nhận ra mình mất chánh niệm, nghĩa là khi đó bạn đã chánh niệm trở lại rồi. Hãy cứ tiếp tục theo sát quá trình mất chánh niệm rồi lấy lại chánh niệm và học hỏi từ nó. Khi mất chánh niệm thì thế nào, khi có chánh niệm trở lại thì ra sao? Tại sao mất chánh niệm, làm thế nào mà bạn lấy lại được nó? Hãy có hứng thú đối với bất cứ cái gì đang diễn ra, dù đó là tốt hay xấu. Tất cả mọi kinh nghiệm, mọi việc đang diễn ra đều là Pháp, nó đúng như chính cách nó đang là. Tốt hay xấu đều chỉ là những đánh giá phán xét của cá nhân bạn mà thôi. Nếu có chánh kiến, bạn sẽ chấp nhận được bất cứ cái gì đang diễn ra như nó đang là.

THÔNG TIN HƯỚNG DẪN 

 TRÍ THÔNG MINH – TRÍ TUỆ

Thiền sinh: Thầy luôn nhấn mạnh đến tầm quan trọng của những hiểu biết và thông tin đúng đắn về phương pháp thực hành để thực hành cho đúng. Xin thầy giảng giải thêm về cơ chế hoạt động của quá trình thu thập và áp dụng những hiểu biết và thông tin này.

Thiền sư: Gần đây tôi có nghe về một mô hình rất hay được sử dụng trong công nghệ thông tin. Bắt đầu từ việc thu thập các dữ liệu, những dữ liệu được thu thập lại sẽ trở thành các thông tin, thông tin sẽ phát triển thành kiến thức và sử dụng các kiến thức này một cách thông minh chính là trí tuệ.

Đó chính xác là những gì chúng ta làm trong thiền. Khi chú ý đến những gì mình đang hay biết và kinh nghiệm được là chúng ta đang thu thập dữ liệu. Một khi đã có nhiều dữ liệu, chúng ta gọi nó là thông tin. Bằng cách này, một thiền sinh sẽ có được rất nhiều dòng thông tin:  dữ liệu thu được từ thân sẽ cung cấp dòng thông tin về các tiến trình thể lý (của cơ thể mình), dữ liệu từ các tiến trình tâm sẽ thu thập các thông tin về các trạng thái tình cảm, cảm xúc... Tập hợp tất cả những thông tin này lại với nhau sẽ giúp bạn hiểu rõ các tiến trình thân tâm này tương tác với nhau ra sao, và đó chính là sự hiểu biết.

Chánh niệm hoạt động ở tầng dữ liệu; chánh niệm chỉ làm mỗi việc thu thập dữ liệu đầu vào. Trí tuệ bẩm sinh, sự thông minh của chính chúng ta sẽ thu thập và định hướng dữ liệu thành các dòng thông tin, và bằng cách so sánh đối chiếu các dòng thông tin này mà nó đẻ ra sự hiểu biết. Trí tuệ sau đó sẽ sử dụng những hiểu biết về sự tương tác giữa các tiến trình thân tâm này một cách khéo léo để gây ảnh hưởng tích cực đến các sự kiện diễn ra. Khi trí tuệ hiểu thấu được nhân-quả, nó sẽ biết phải làm việc trên nhân và quả đó như thế nào. 

Thiền sinh: Kính bạch thầy, những thông tin hướng dẫn mà thầy dạy chúng con có vị trí, chức năng như thế nào trong toàn bộ tiến trình ấy?

Thiền sư: Tôi đã từng đi qua và hoàn thành xong toàn bộ tiến trình từ thu thập dữ liệu-thông tin-hiểu biết đến trí tuệ này. Tôi cố gắng trao truyền lại cho các bạn những hiểu biết của tôi về phương pháp thực hành đúng đắn. Tôi dạy các bạn cách thức thu thập và định hướng dữ liệu thành các dòng thông tin, cách xử lý các dòng thông tin đó để chúng biến thành kiến thức và sự hiểu biết, và cách sử dụng những hiểu biết đó để đạt được nhiều trí tuệ hơn nữa.  Chính bản thân bạn sẽ phải tự làm tất cả các công việc đó; tôi chỉ có thể dạy các bạn cách làm như thế nào mà thôi. Một khi đã thấy được lợi ích từ cách làm này và đã thành thục trong việc thực hiện tất cả tiến trình làm việc đó, bạn sẽ tiếp tục mở rộng nó ra và phát triển trí tuệ của mình hơn nữa. Thực hành như vậy, chánh niệm và trí tuệ nhất định sẽ luôn luôn có mặt và tuệ giác sẽ sanh khởi.

Tuệ giác sẽ xuất hiện ngay trong những trường hợp vô cùng bình thường. Đề mục quán sát của bạn có thể rất đơn giản và trực tiếp, song tuệ giác có thể đến rất sâu sắc, vén mở ra trước mắt bạn cả một thế giới khác biệt hẳn so với sự đơn giản của đề mục quán sát. Đối tượng quán sát đó có thể là những thứ bạn vẫn chạm mặt với nó mỗi ngày, nhưng tuệ giác thu được thì có thể làm chuyển đổi toàn bộ cả tâm thức của bạn. Chẳng hạn, trong lúc ngửi thấy mùi xà phòng thơm khi tắm, bỗng nhiên thật sâu, bạn chợt nhận ra rằng chỉ có mỗi cái mùi và sự hay biết ở đó, không có một ai đang ngửi, đang biết cả, chỉ đơn giản là những tiến trình khách quan đang tự nó diễn ra trước mắt bạn mà thôi.

***     *****     ***

Thiền sinh: Con đang cố gắng để chánh niệm trên bất cứ những gì đang diễn ra. Thầy đã dạy chúng con là phải chánh niệm một cách thông minh. Xin thầy giảng kỹ hơn cho con một chút về vấn đề này ạ.

Thiền sư:   Miễn là tâm bạn giữ được trạng thái quân bình, buông xả thì tất cả những việc bạn cần phải làm chỉ là để tâm mình rộng mở và thu nhận (tất cả những gì đang đến, đang diễn ra). Bất cứ cái gì đến, bạn phải tư duy về nó một cách trí tuệ (như lý tác ý). Là một thiền sinh hành thiền Vipassanā, trước hết bạn phải biết chấp nhận bất cứ điều gì đang diễn ra. Bạn biết rằng bây giờ mình đang lo lắng, bây giờ mình đang đau ốm... Nhưng sau đó bạn phải tự hỏi lại mình: "Tôi sẽ phải làm gì với nó bây giờ đây?". Bạn phải đưa trí tuệ của mình vào đó. Phiền não sẽ không thể làm gì được nếu bạn dành sự ưu tiên cho trí tuệ. Bạn cần phải sử dụng cách suy nghĩ trí tuệ để quyết định, xử lý mọi việc; chỉ mỗi cố gắng chánh niệm thì không đủ đâu. Chỉ cố gắng mỗi như thế thì không đủ. Phiền não vốn ngự trị rất nhiều, rất mạnh trong tâm chúng ta, chúng rất có kinh nghiệm và rất ranh ma và sẽ luôn thắng lướt chúng ta nếu chúng ta không hay biết sự có mặt của chúng. Nếu không nhận rõ bộ mặt của chúng và đưa trí tuệ của mình vào, nhất định chúng sẽ chiếm hữu và làm chủ tâm mình ngay lập tức.

***     *****     ***

Thiền sinh: Thầy nói rằng trí tuệ, dưới dạng này hay dạng khác, luôn luôn có mặt mỗi khi tâm chúng ta vắng bóng tham, sân, si. Vậy bạch thầy, làm sao để con biết được trí tuệ này đang có trong mình?

Thiền sư: Trước hết bạn phải tự hỏi mình: "Mình có thực sự hay biết được sự việc, kinh nghiệm hiện tại không?”. Rồi hỏi tiếp: "Mình nghĩ thế nào về kinh nghiệm này? Cái nhìn, cách nghĩ của mình về nó ra sao?”. Nếu bạn nhận ra được chánh kiến (quan điểm hay cách nhìn đúng đắn) đang có ở đó, thì đó chính là trí tuệ đang làm việc. Nhưng rất có thể ngay phút sau đó bạn đã lại thấy có tà kiến khởi lên rồi, khi đó điều quan trọng là phải luôn để mắt đến nó. Những gì mình hay biết và kinh nghiệm được sẽ luôn biến đổi, chánh kiến, tà kiến luôn đến và đi, có rồi không, không rồi có, vì vậy bạn phải luôn quán sát, tìm hiểu các kinh nghiệm của mình trong từng khoảnh khắc, không để gián đoạn 1 giây phút nào.

***     *****     ***

Thiền sinh: Con đang suy nghĩ về sự khác nhau giữa cái gọi là thái độ chân chánh và Chánh Tinh Tấn trong Bát Chánh Đạo. Đối với con hình như chúng rất mâu thuẫn với nhau. Thái độ chân chánh khi hành thiền dường như chỉ là sự không can thiệp (vào những gì đang diễn ra), sự chấp nhận và để mặc sự việc diễn tiến tự nhiên theo nó. Mặt khác, Chánh Tinh Tấn lại cứ như là phải can thiệp; phải tinh tấn loại bỏ các bất thiện pháp đã sanh khởi và ngăn chặn các bất thiện pháp chưa sanh, nuôi dưỡng và phát triển các tâm thiện.

Thiền sư: Cái gì ngăn chặn phiền não sanh khởi và cái gì loại bỏ phiền não đã sanh khởi? Cái tâm nào làm việc đó? Chánh niệm không thể nào làm được việc đó, chỉ có trí tuệ mới làm được. Vì vậy khi Đức Phật thuyết giảng về vấn đề này, ý Ngài thực sự muốn nói là mọi người hãy phát triển trí tuệ để ngăn chặn và loại bỏ phiền não. Bởi vì không hiểu được lời dạy của Đức Phật nên chúng ta cứ nghĩ rằng chính cá nhân mình phải cố mà ngăn chặn và loại bỏ phiền não.

Chúng ta có thể sử dụng tinh tấn hoặc có thể sử dụng trí tuệ để thực hành đều được cả. Kinh Tứ Niệm Xứ dạy chúng ta phải sử dụng trí tuệ để thực hành. Nếu muốn sử dụng tinh tấn thì bạn vẫn cứ phải quán sát cái tâm của mình - bởi vì phiền não sanh lên từ trong tâm- và bạn phải quán sát tâm mình một cách liên tục nữa. Làm gì còn cách nào khác để có thể ngăn chặn được phiền não bây giờ? Bạn có luôn luôn có mặt ở đó mỗi khi có một tâm mới sanh khởi lên không? Nếu bạn làm được điều đó, thì hãy luôn có mặt ở đó, trong từng giây phút, từng sát-na, với chánh niệm, luôn luôn sẵn sàng, bạn sẽ ngăn chặn được phiền não không xâm nhập tâm mình. Bạn phải lấp đầy từng khoảnh khắc bằng chánh niệm, và điều đó đòi hỏi rất nhiều sự cố gắng, rất nhiều tinh tấn. Bạn phải là một thiền sinh thật nhiệt tâm và phải làm rất nhiều việc đấy. Bạn có nghĩ là mình có thể làm được 1 khối lượng công việc nhiều đến thế không?

Một phương cách khác là hãy cố gắng tu tập và phát triển những tâm thiện. Nếu luôn tu tập thiện tâm, những tâm bất thiện sẽ tự động bị thay thế. Thế nên Đức Phật mới dạy chúng ta không làm mọi điều ác, làm tất cả việc lành. Bạn có thể sử dụng cái tâm của mình trong mọi lúc để làm mọi thứ chánh: Chánh Ngữ, Chánh Nghiệp, Chánh Tư Duy. Nếu lúc nào tâm cũng đầy những cái Chánh như thế thì tâm bất thiện chẳng thể xen vào được. Chúng ta phải quán sát tâm mình suốt cả ngày, trong mọi lúc. Phải đeo cho nó một cái biển đề tên (để dễ bề coi chừng nó), luôn biết những gì đang diễn ra và làm việc với chúng. Đó là một công việc phải dành trọn cả thời gian. Khi bạn bận rộn làm việc tốt thì chẳng lấy đâu ra thời gian mà làm việc xấu cả.

Nếu muốn thực hành bằng tinh tấn, hãy chỉ nghĩ những ý nghĩ thiện, chỉ nói điều thiện và làm mọi việc thiện. Cái đó dành cho những người có tính cách thiên về tinh tấn. Đối với họ, phương pháp này rất hiệu quả bởi vì họ là những con người thích luôn phải làm một việc gì đó. Có những người trội về chánh niệm, họ rất nhạy cảm, tỉnh giác, rất sắc và luôn biết mình, những người như thế nên dành nhiều thời gian thực hành chánh niệm. Người thiên về trí tuệ nên sử dụng Chánh Kiến và Chánh Tư Duy. Người có sức định tốt nên bắt đầu từ việc thực hành thiền chỉ (samatha) rồi sau đó chuyển sang thiền tuệ (vipassanā). Người căn tánh đức tin có thể bắt đầu bằng niệm ân đức Phật, ân đức Pháp, ân đức Tăng. Đức Phật dạy rất nhiều phương pháp thực hành bởi vì có rất nhiều loại người, rất nhiều loại căn tánh khác nhau. Nhưng dù theo bất cứ phương pháp nào, nếu không biết tâm của mình, bạn cũng sẽ chẳng bao giờ thực hành được đâu.

Thiền sinh: Như vậy trí tuệ đến từ sự hiểu biết đúng không, chẳng hạn khi con nhìn cái tâm sân của mình...

Thiền sư:   Trí tuệ bắt đầu từ thông tin. Thông tin đúng về pháp hành chính là một phần của trí tuệ. Sau đó chúng ta sử dụng trí thông minh, khả năng suy luận lô-gíc của mình để tìm ra cách sử dụng những thông tin đã có. Tất cả những công việc này đều là hoạt động của trí tuệ cả. Biết cách làm một công việc gì đó, đó chính là trí tuệ. Thời Đức Phật, tất cả những người đắc đạo quả ngay sau khi nghe một bài pháp của Ngài đều là những người thuộc căn tánh tuệ. Những người còn lại thì phải tiếp tục thực hành nữa. 

Trí tuệ là con đường nhanh nhất. Bất kể bạn bắt đầu bằng pháp hành nào, cuối cùng vẫn phải thực hành thiền tuệ vipassanā. Khi phiền não còn rất nhiều, rất mạnh trong tâm, đừng bao giờ cố nhìn hay cố hiểu cho rõ nó - đó là việc không thể làm được. Chúng ta chỉ có thể giữ chánh niệm về bất cứ cái gì đang diễn ra và thu nhặt được chút ít trí tuệ. Khi phiền não còn rất mạnh thì không thể phát triển tuệ giác sâu sắc được. Song nếu chúng ta cứ chịu khó thu nhặt từng mẩu vụn như thế, trí tuệ sẽ lớn mạnh dần. Càng có nhiều trí tuệ thì phiền não sẽ càng giảm dần.

Có một lần, 1 thiền sinh hỏi tôi rằng liệu người ta có thể bỗng nhiên "nhập vào" Niết Bàn một cách tình cờ được không. Chẳng bao giờ có chuyện đó đâu. Chẳng có lý do gì để được "tự nhiên" rơi vào Niết Bàn như thế cả. Bạn phải trả cái giá của nó chứ. Chỉ khi các nhân duyên đã đầy đủ thì quả mới trổ sanh. Hãy kiên nhẫn và thực hành một cách miên mật. Đừng nghĩ về nó và cũng đừng hy vọng nữa, cứ tiếp tục thực hành đi thôi. Nếu mình còn rất xa Niết Bàn, bạn sẽ biết và nếu đang đến sắp gần, bạn cũng sẽ biết ngay thôi mà.

CHỈ CÓ TRÍ TUỆ MỚI HIỂU

Thiền sinh: Chúng ta vẫn thường nói đến sự xung đột giữa thói quen vô thức luôn thúc đẩy mình phải hành động theo một kiểu nhất định nào đó, và tâm thiền đang cố gắng huân tập những thói quen mới, cố gắng thực hành thiền vipassanā. Có cách nào khác hay một công cụ nào khác ngoài Định lực (sự tập trung) để giải quyết những xung đột đó mà không cản trở sự tiến bộ trong thiền hay không?

Thiền sư: Có hai cách để thay đổi thói quen, một là dùng Định, hai là dùng Tuệ. Rắc rối với cách dùng Định là nó chỉ tạm thời trấn áp xung đột mà thôi. Nếu bạn rất giỏi về Định, bạn có thể làm được điều đó trong cả một thời gian dài. Nhưng cách này lại chẳng giải quyết được những căn nguyên gốc rễ của xung đột. Vì thế xung đột đó sẽ lại nổi lên với sức mạnh nguyên xi như cũ nếu bạn không thực hành thiền định nữa. Chỉ khi chúng ta nhìn vào sự việc một cách phân tích thì mới học hiểu ra được những điều kiện và nguyên nhân đằng sau của nó và mới phát triển được trí tuệ cần thiết nhằm giải phóng tâm mình khỏi những xung đột đó. Định chỉ cố gắng khu trú, cách ly xung đột, còn tuệ mới thấu hiểu nó.  

Thiền sinh:  Mỗi khi con bị bất cứ một cảm giác đau nào, bất kể là đau ở thân hay đau đớn về tình cảm, thì ngay lập tức trong con luôn có sự phản ứng lại tức thời. Nó xảy ra thật nhanh và rất là tự động, những phản ứng tâm lý đó nhanh và mạnh đến mức con chẳng thể áp dụng được cách tư duy của thiền vipassanā vào đó nữa. Con thấy hình như thực hành thiền chỉ (samatha) có lẽ lại là một cách hay để đối phó với những tình huống như vậy, nó giúp mình tạm thời bình tĩnh trở lại.

Thiền sư:   Thiền vipassanā không chỉ là mỗi ngồi và quán sát. Trong những tình huống như thế bạn cần tự nhắc mình có thái độ đúng đắn đối với những gì đang xảy ra. Bạn phải thừa nhận những gì đang diễn ra và chấp nhận nó - như nó đang là. Rồi sau đó xem xét những gì đang diễn ra và cố gắng học hỏi từ nó, cố gắng thấu hiểu bản chất của thể loại tâm đó, cố gắng thấu hiểu cách thức hoạt động của nó như thế nào. Nhưng điều này cần phải có thời gian, cần có rất nhiều lần quán sát như thế nữa thì sự hiểu biết thực sự mới nảy sinh được. Một khi đã thấu hiểu được vấn đề hay một tình huống xung đột, tâm sẽ được giải thoát khỏi đau khổ (do xung đột đó gây ra cho mình). Chỉ khi đó nó mới không còn phản ứng lai mỗi khi gặp những tình huống như vậy nữa. Để có được tầm mức trí tuệ này tất nhiên không phải là chuyện dễ. Thực hành theo cách này có thể sẽ tương đối khó, nhất là trong giai đoạn đầu. Chúng ta cần rất nhiều kiên nhẫn và duy trì thực hành đều đặn.

***     *****     ***

Thiền sinh:  Bạch thầy con có một kinh nghiệm rất hay ngày hôm qua và con không biết đó có phải là tuệ giác hay không. Bỗng nhiên con thấy ra con đang chấp giữ một suy nghĩ là khoá thiền của mình ở đây đã hoàn toàn thất bại, chẳng đạt được tiến bộ nào cả. Điều đó đã giáng cho con một đòn rất đau, con rất đau đớn khi nhận ra rằng mình đã ôm giữ cái tà kiến đó bao lâu nay. Nhưng trong những giờ thiền sau đó, tâm con đã trở nên rộng mở hơn và nhạy cảm hơn. Con có thể cảm nhận được làn gió mát trên làn da mình và đi lại chậm rãi hơn – bình thường thì con đi nhanh lắm. Khi tiếp xúc với người khác, con có thể cảm nhận được những phản ứng rất vi tế trong tâm mình và thấy được những thứ ở trong tâm mà bình thường trước kia con không thấy được. Mọi thứ trở nên rõ ràng hơn trước nhiều. Thực ra con vẫn không biết chắc được đó có phải là một tuệ giác không.

Thiền sư:  Đúng, đó chính là tuệ giác. Khi một tuệ giác khởi sanh, nó đem lại cho tâm rất nhiều sức mạnh; nó làm tăng cường những phẩm chất tốt đẹp trong tâm. Cung cách của tâm mình thay đổi một cách mạnh mẽ và nhanh chóng ghê gớm, thay đổi một cách đáng kinh ngạc, đúng không? Chỉ có những hiểu biết thực sự mới có những tác động lớn lao như vậy đến tâm mình. Khi chứng nghiệm được một điều gì đó một cách rõ ràng như vậy thì đó chính là tuệ giác đấy. Người ta có thể không chắc chắn lắm liệu một kinh nghiệm nào đó có phải là kết quả của một tuệ giác hay không- như trong trường hợp của bạn chẳng hạn -nhưng không thể nghi ngờ gì về sự thực những điều bạn đã nhận ra, đúng không?

Thiền sinh:  Dạ, vâng. Đúng như thế ạ.

Thiền sư:   Đó mới chỉ là một tuệ giác nhỏ mà thôi. Hãy thử nghĩ xem một tuệ minh sát, một tuệ giác xuyên thấu đến tận bản chất của các Pháp còn có tác động ghê gớm như thế nào nữa.

ĐỊNH HƯỚNG TÂM

Thiền sinh: Bạch thầy, tại sao khi con cố ý chuẩn bị sẵn sàng để chấp nhận điều gì đó đang xảy đến (bị một con muỗi đốt chẳng hạn), tâm con có thể kham nhẫn điều đó một cách dễ dàng và không phản ứng, nhưng khi không chuẩn bị trước như vậy (và một con muỗi lại đốt) thì con lại nổi sân lên ngay?

Thiền sư:  Tâm chúng ta cần phải được định hướng. Chúng ta cũng cần phải có một hướng đi cho cuộc đời mình và lái cuộc đời mình theo hướng đó. Chúng ta phải định hướng cho tâm mình trong mọi lúc. Một khi đã định hướng cho tâm mình rồi thì tất cả các tâm tiếp theo sẽ đi theo cùng hướng đó. Tâm chúng ta là một tiến trình tự nhiên. Nếu bạn cứ để tâm mình tự do vô tổ chức, không có định hướng, nó sẽ trở thành hỗn loạn.

Thiền sinh:   Xin thầy cho con một ví dụ cụ thể ạ.

Thiền sư:  Nếu có một cơn giận xảy đến và bạn quyết định mình sẽ phải nghiên cứu, thẩm tra quán xét cái cảm xúc ấy, thì đó là bạn đã định hướng cho tâm đi đúng hướng. Tuy nhiên nếu bạn quyết định là sẽ phải cố gắng loại bỏ cho bằng được cơn giận này, tức là bạn đã đặt tâm sai hướng.

THỰC HÀNH LIÊN TỤC 

SẼ LÀM SÂU SẮC THÊM HIỂU BIẾT

Thiền sinh:  Thưa thầy, con thường cảm thấy có sự phản kháng lại không muốn làm cái việc thẩm tra, quán xét đó. Con rất bận rộn vì cứ phải luôn cố gắng chánh niệm và luôn sợ mình bỏ qua mất điều gì đó nếu con cứ bỏ công thẩm tra các kinh nghiệm như vậy. Con cảm thấy mình không có thời gian để làm việc đó. Có thể có chút tâm tham nào trong đó chăng.

Thiền sư: Chỉ cần làm những việc quan trọng và bỏ qua những việc không quan trọng khác. Bạn để tâm mình rộng mở và thâu nhận chỉ khi nào tâm đã có được sự quân bình, buông xả. Nhưng khi bạn đang trải qua một cảm xúc mạnh thì hãy dành hết năng lượng để đối phó với chúng; đó chính là việc quan trọng trước mắt - bỏ qua tất cả những gì đang xảy ra. Nếu bạn bỏ qua việc thẩm xét cảm xúc đó mà cố theo dõi những thứ khác đang diễn ra, thì nó vẫn cứ còn ở bên trong tâm bạn. Khi có cơ hội, cảm xúc đó sẽ lại nổi lên và gây ra rất nhiều rắc rối cho bạn. Chức năng của chánh niệm là nhận diện mọi thứ đang diễn ra trong tâm. Trí tuệ quyết định cái nào là cái cần phải giải quyết.

Thiền sinh:  Vậy thì con nghĩ là con vẫn chưa có đủ trí tuệ.

Thiền sư:   Bạn cần phải cho mình thêm thời gian. Hãy đi chậm chậm thôi, vừa đi vừa cảm nhận con đường của mình qua những gì đang diễn ra. Hãy cố gắng thấu hiểu và thu thập càng nhiều thông tin càng tốt[2]. Mỗi khi bạn cảm thấy có một vấn đề cần phải nhìn vào, hãy thẩm tra và quán xét nó. Những gì diễn ra trong tâm lúc đầu thì có vẻ như rất hỗn loạn. Bạn cần nhìn đi nhìn lại cùng một vấn đề đó nhiều lần và từ nhiều góc độ khác nhau. Khi chánh niệm liên tục hơn, tâm bạn sẽ trở nên định tĩnh hơn và bạn sẽ bắt đầu hiểu được vấn đề nào là quan trọng, vấn đề nào không.

Thiền sinh: Có nghĩa là con chỉ cần tiếp tục kiên trì thực hành như thế phải không ạ. Thế nếu con chỉ kiên nhẫn luôn tự nhắc mình chánh niệm, dù bất cứ việc gì xảy ra, thì tâm có trở nên tĩnh lặng và bắt đầu có hiểu biết được không?

Thiền sư:  Có. Mức độ hiểu biết phụ thuộc vào trình độ tu tập của bạn, phụ thuộc vào việc bạn thực hành miên mật như thế nào. Lúc đầu bạn phải cần rất nhiều chánh niệm để xây dựng nên nền móng. Vì tự chúng ta chưa có được những hiểu biết của chính mình nên bạn cần phải dựa vào những nguồn thông tin trợ giúp bạn trong quá trình thực hành. Sau một thời gian thực hành chúng ta sẽ bắt đầu có được một chút ít hiểu biết, một chút ít trí tuệ.

Miễn là bạn tiếp tục duy trì thực hành đều đặn thì vẫn có thể giữ được mức hiểu biết này. Nếu không thực hành nhiệt tâm, hết mình mà chỉ lúc có, lúc không thì mức độ hiểu biết sẽ không tăng trưởng và chúng ta cũng chẳng giỏi giang hơn được chút nào. Trong trường hợp bạn ngừng thực hành, tâm si sẽ bắt đầu tăng trưởng trở lại. Nếu xao lãng thực hành cả một thời gian dài, tâm si sẽ bao trùm trở lại, che lấp tất cả những gì bạn đã từng hiểu biết được trước kia.

Song nếu chăm chỉ thực hành liên tục, chúng ta sẽ tiếp tục thu được thêm những hiểu biết và tuệ giác nho nhỏ như vậy. Nếu chúng ta luôn duy trì và tiếp thêm sức sống cho chúng một thời gian dài, chúng sẽ trở nên liên tục đến mức vận hành đồng thời cùng với chánh niệm. Một khi trí tuệ đã song hành cùng chánh niệm, nó sẽ tiến lên tới một trình độ hiểu biết cao hơn. Chúng ta sẽ có được những tuệ giác lớn hơn nữa.

Những hiểu biết ở trình độ cao hơn này có cuộc sống riêng của chúng và cũng có năng lực lớn hơn. Chúng sẽ không còn phụ thuộc vào chánh niệm nữa. Một khi bạn có được những tầng tuệ giác đó, chúng sẽ luôn luôn có mặt, mọi nơi mọi lúc; trí tuệ sẽ luôn luôn hiện diện. Đến giai đoạn này chánh niệm sẽ lùi lại phía sau, có thể nói như vậy, và sẽ đóng vai trò thứ yếu. Nó vẫn sẽ luôn có mặt bởi vì trí tuệ không thể tồn tại nếu không có chánh niệm, nhưng đến lúc này, trí tuệ đã bắt đầu có cuộc sống riêng của chính nó. Chánh niệm sẽ tiếp tục nuôi dưỡng trí tuệ và hiểu biết của chúng ta sẽ ngày càng lớn mạnh. Ở trình độ này, tâm bạn sẽ luôn biết phải làm gì, và một điều nữa là sự thực hành trở nên thật vô cùng dễ dàng đến mức bạn cũng chẳng cần phải có chút cố gắng nào nữa. 

Thiền sinh:  Vâng, con thấy điều này là có thể đạt được nếu mình được sống trong một cộng đồng những bạn đồng tu. Theo con thì con cho rằng chắc hầu hết mọi người cũng như thế thôi ạ. Con cảm thấy rất khó để thực hành miên mật được trong cuộc sống ngoài xã hội hiện đại ngày nay.

Thiền sư:   Ngày hôm qua cũng có một thiền sinh nói về vấn đề này. Anh ấy kể với tôi rằng anh thấy rất dễ chánh niệm trong mọi việc đang làm và luôn giữ được cái tâm quân bình, tĩnh lặng, nhưng khi phải ở cùng người khác anh thấy rất khó giữ chánh niệm. Tôi chỉ ra cho anh ta thấy rằng điều khác nhau giữa hai hoàn cảnh đó chẳng qua là khi ở một mình thì tâm anh "quay vào trong", trong khi ở cùng người khác thì tâm anh "hướng ra ngoài". Nếu bạn chỉ tập trung hết "vào trong" thì sẽ không thể giao tiếp được với "bên ngoài", nhưng nếu bạn hướng hết "ra ngoài" thì bạn lại không thể biết mình được. Bạn cần phải học cách làm cả hai thứ một lúc, và điều này cần phải có cả một quá trình thực hành.

Thiền sinh: Con hiểu những điều thầy vừa nói, nhưng cái thế giới "ngoài kia", nó quá khác biệt so với môi trường của thiền viện và con thường bị cuốn vào đủ mọi thứ một cách rất nhanh chóng.

Thiền sư:  Tại sao bạn lại tự cho phép mình bị lôi cuốn như thế? Sự thực thì chẳng có ai lôi chúng ta cả, chẳng qua là cái tâm bạn muốn nhào vào trong đó thôi. Ai quan trọng hơn, người ngoài hay chính bản thân mình?

Thiền sinh:  Dạ thưa, chính mình ạ.

Thiền sư:   Bạn chú ý ra "bên ngoài" là bởi vì bạn vẫn nghĩ nó là quan trọng đối với mình. Nếu tâm mình thực sự là quan trọng đối với mình, thì mình phải luôn lưu ý đến nó và chăm chút nó. Bạn phải luôn kiểm tra lại các trạng thái tâm của chính mình, trong tất cả mọi hoàn cảnh, mọi tình huống. Điều gì là quan trọng hơn, việc nói chuyện với người khác hay cái tâm của bạn?

Thiền sinh:  Dạ, tâm mình quan trọng hơn.

Thiền sư:   đúng vậy, bạn luôn phải lưu ý đến tâm mình trước rồi mới giao tiếp với người.

Thiền sinh:  Dạ, để thực hành được điều này quả là một thử thách lớn, nhưng chắc cũng sẽ rất thú vị để xem những gì sẽ xảy đến.

NIỀM VUI TRONG TU TẬP

Thiền sinh: Con có một câu hỏi về niềm vui trong tu tập. Con hỏi vấn đề này, bởi vì con cứ có ý nghĩ là khi mình thích một cái gì đó, như vậy là không tốt. Chẳng hạn, có hôm con ngắm bình minh lên và nhận thấy một niềm vui đang trào dâng trong lòng. Con cảm thấy nó rất là tự nhiên. Liệu có gì xấu khi mình thưởng thức những điều như thế không?

Thiền sư:   Hãy để nó diễn ra một cách tự nhiên. Trong thiền vipassanā tôi không bảo các bạn là không được cảm nhận mọi thứ. Chỉ luôn hay biết rằng có điều đó đang diễn ra. Mỗi khi bạn nhận biết cái gì đó đang diễn ra nghĩa là tâm bạn đang thu thập thêm một số thông tin. Khi chánh niệm liên tục và quán sát những sự việc tương tự như vậy nhiều lần, bạn sẽ hay biết được tác động của một số trạng thái tâm nhất định. Bạn nhìn nó chỉ như là một hiện tượng tự nhiên đang diễn ra trong giây phút hiện tại.

Tôi không bảo các bạn đi ra ngoài tiêu khiển, mà cũng chẳng bảo các bạn không được thưởng thức. Nếu sự thưởng thức sanh khởi một cách tự nhiên trong giây phút hiện tại, hãy hay biết rằng nó đang diễn ra. Nhưng đừng để bị nó lôi cuốn mình đi, đừng dính mắc, đừng tham gia vào nó và cũng đừng đè nén nó.  Chỉ nhận biết những gì đang diễn ra và quan sát nó. Đi tìm thú vui hay cố gắng có được nhiều vui thú hơn nữa là một cực đoan, đè nén nó là một cực đoan thứ hai. Đức Phật dạy chúng ta đi theo con đường trung đạo. Nhận biết sự thưởng thức với thái độ đúng đắn. Một cảm giác chỉ là một cảm giác, sự thưởng thức chỉ là sự thưởng thức. 

KHÔNG CÓ HỨNG THÚ TU TẬP

Thiền sinh: Thầy khuyến khích chúng con phải đặt nhiều câu hỏi để tiếp thêm sức sống cho pháp hành, để khơi dậy lòng nhiệt tình và hứng thú tu tập. Nhưng việc đó hình như lại không hợp với con; tâm con chẳng có hứng thú tu tập gì cả. Con phải làm gì bây giờ?

Thiền sư:   Hãy hỏi tâm mình xem tại sao nó không thích tu ...(cười)... Khi đặt câu hỏi bạn phải đặt những loại câu hỏi mà bạn thực sự thích hỏi. Chỉ khi nào bạn thực sự muốn biết thì tâm mới có hứng thú. Nếu hỏi chỉ vì thầy bảo bạn hỏi, như một nghĩa vụ, thì chắc là sẽ không có tác dụng đâu. 

Thiền sinh: Vâng, vậy thì con sẽ cố tìm hiểu xem tâm mình hứng thú điều gì. Thầy khuyên con nên hỏi nhiều câu hỏi khác nhau hay mỗi lúc chỉ hỏi một câu thôi ạ? 

Thiền sư:  Tốt nhất là hỏi một câu thôi. Lúc đầu thực hành bạn thường phải nghĩ ra câu hỏi để tự hỏi mình. Khi pháp hành tiến bộ, chánh niệm trở nên miên mật hơn và trí tuệ sẽ bắt đầu làm việc. Tâm sẽ phát triển một cảm giác tò mò, một xu hướng tự nhiên muốn khám phá, tìm hiểu. Trí tò mò là một sự thể hiện của trí tuệ. Các câu hỏi sẽ đến một cách tự nhiên trong tâm và cho tâm một định hướng để tiếp tục quán sát. Khi bạn thấy tâm mình đặt câu hỏi một cách tự nhiên như vậy thì không cần phải cố tình nghĩ ra câu hỏi nữa. Chỉ cần sử dụng những câu hỏi tự nhiên sanh lên như vậy thôi.

Thiền sinh: Có nghĩa là thầy chỉ khuyến khích các suy nghĩ về tu tập chứ không khuyến khích các suy nghĩ sử dụng khái niệm trong quá trình tu tập phải không?

Thiền sư:  Đôi khi bạn phải nghĩ để hiểu thấu được cái gì đó, để biết mình cần phải làm gì. Suy nghĩ là một hoạt động thiết yếu của tâm. Chúng ta chỉ cần cẩn thận đừng để mình bị cuốn theo nó, đừng tham gia vào các suy nghĩ ấy hay những kế hoạch do tâm vẽ vời ra.

***     *****     ***

Thiền sinh:     Bạch thầy, đối với con mỗi khi đau khổ con lại thấy mình dễ có động cơ tu tập. Nhưng khi   đau  khổ không thật rõ rệt thì con lại thấy rất khó để duy trì được nhiệt tình tu tập. Con không có được trí tò mò, và sự ham hiểu biết mạnh.                                                                                               

Thiền sư:   Hồi xưa tôi bắt đầu thực sự thực hành hết mình là bởi vì tôi đau khổ. Tôi muốn biết tại sao tâm mình khổ. Khi đã vượt qua được khó khăn lúc đó, tâm tôi chợt nhận ra rằng bây giờ mình bớt đau khổ hơn bởi vì chính nhờ tất cả những hiểu biết và trí tuệ mà mình đã thu được. Tâm trở nên hứng thú với quá trình học hỏi[3] đó và muốn biết nhiều nhiều hơn nữa.

Thiền sinh: Chúng ta phải làm gì khi mà tâm không có được hiểu biết đó và cũng chẳng có nhiệt tình tu tập?

Thiền sư: Thế thì chúng ta phải tiếp tục cho đến khi thực sự hiểu rõ được công việc mình đang làm. Điều cực kỳ quan trọng là chúng ta phải nhận thức rõ giá trị của chánh niệm. Chúng ta phải trân trọng công việc thực hành chánh niệm. Chúng ta phải hiểu rằng chính công việc này sẽ đem lại kết quả cho mình. Giây phút có chánh niệm là giây phút mình thay thế si mê, thiếu hiểu biết bằng sự hay biết, bằng sự hiểu biết. Chỉ khi biết chúng ta mới hiểu và tăng trưởng lòng nhiệt tâm, hứng thú với những gì đang diễn ra. Hiểu rõ những gì đang diễn ra sẽ mang lại an lạc cho tâm mình. Khi đã thấu hiểu được giá trị của quá trình đó, bạn sẽ cảm thấy được niềm vui và luôn luôn hứng thú để nhìn sâu hơn nữa.

TU TẬP CHÁNH TINH TẤN

Thiền sinh:   Thưa thầy, con biết rằng nếu thực hành đúng và chăm chỉ thì ngã kiến (ảo tưởng về một tự ngã, một cái tôi thường còn) sẽ biến mất và bị thay thế bằng Chánh Kiến. Nhưng bản thân quá trình tu tập thì giống như phải làm việc cật lực để hoàn thành một nhiệm vụ nào đó. Con cố gắng phấn đấu để thực hiện xong một công việc, và do đó luôn có một sự chấp thủ đi cùng với ảo tưởng về một cái ngã (cái tôi đang làm việc đó). Xin thầy giảng thêm cho con hiểu điều này.

Thiền sư:   Điều rất quan trọng là chúng ta phải có thông tin hướng dẫn đúng đắn trước khi bắt tay vào thực hành. Đừng tự đồng hoá mình với sự tinh tấn, với sự cố gắng đó mà hãy nhận rõ rằng: (quá trình mình) đang thực hiện công việc đó chính là sự tinh tấn, cộng thêm những phẩm chất tâm có liên quan khác. Tất cả những cái tâm đó đang thực hiện công việc, chứ không phải "tôi" (đang tu tập).

Bạn chỉ có thể thực hiện được Chánh Tinh Tấn nếu tâm có thông tin hướng dẫn đúng, nếu nó thực sự hiểu được thế nào là Chánh Tinh tấn. Chúng ta đang cố gắng tu tập để đạt đến mục đích của mình, nhưng đó là một việc sẽ xảy ra vào một ngày nào đó trong tương lai. Ngay bây giờ thì chúng ta chỉ cần hiểu được cách phải làm điều đó như thế nào. Chúng ta cần phải hiểu thế nào là Chánh Tinh tấn và thế nào là thực hành đúng.

Một cái tâm luôn cố đạt đến một mục tiêu, luôn tập trung đạt đến một kết quả nhất định nào đó thường bị thúc đẩy bởi  sự tham cầu. Trí tuệ hiểu rõ quan hệ nhân-quả và do đó sẽ tập trung hoàn thành các nhân duyên, các điều kiện cần thiết cho đầy đủ (và quả sẽ tự động trổ sanh khi nhân duyên đã hội đủ).

***     *****     ***

Thiền sinh:  Đi kinh hành (thiền hành) thì dễ hiểu, tâm con thường sáng suốt và tỉnh thức trong suốt thời gian thiền hành. Nhưng ngồi thiền thì lại khác. Mới bắt đầu ngồi thì thấy tỉnh táo, nhưng sau đó tâm rơi vào trạng thái đờ đẫn, mù mờ. Con thực hành sai chỗ nào chăng?

Thiền sư:   Khi sự tỉnh thức mất dần đi, nó cho thấy bạn đang thiếu Chánh Tinh tấn (sự cố gắng một cách đúng đắn). Bạn phải chú ý nhiều hơn đến tâm quan sát của mình. Quan sát chất lượng (mức độ mạnh yếu) của tâm chánh niệm đó, và nhận biết sự thay đổi lên xuống của nó. 

Cố gắng nhận rõ mức năng lượng nhiều ít khác nhau cần để giữ chánh niệm trong những tư thế khác nhau. Khi thiền hành, tâm tương đối bận rộn và chánh niệm trên nhiều đối tượng khác nhau. Khi ngồi, tâm ít việc hơn và do đó bạn phải học cách "hiệu chỉnh" tâm mình để giữ được sự tỉnh thức và sáng suốt trong tư thế đó.

Thiền sinh: Con cố gắng dùng sức để giữ tỉnh táo khi ngồi, nhưng con nghĩ chắc là do con cố gắng quá mức hoặc cố gắng sai cách nên toàn tự làm mình mệt mỏi. Rồi sau đó con lại có ý nghĩ rằng cứ như thế này thì thật là phí thời gian vô ích.

Thiền sư:     Bạn cần phải sử dụng trí tuệ để giữ tâm tỉnh táo và có hứng thú. Làm cho tâm mình hứng thú với những gì đang diễn ra chính là "tinh tấn một cách có trí tuệ". Loại tinh tấn của bạn mang tính chất dùng sức (cơ bắp) nhiều hơn nên mệt mỏi là chuyện không thể tránh khỏi. Nếu sự tò mò, ham tìm hiểu không thể khởi lên một cách tự nhiên thì bạn phải tự đặt những câu hỏi cho mình. Đặt câu hỏi giúp cho tâm hứng thú và do đó cũng tỉnh thức hơn. 

THỰC HÀNH NHƯ MỘT NGƯỜI BỆNH

Thiền sinh:  Con đang bị ốm (bệnh) và cảm thấy rất mệt mỏi, nặng nề. Nhưng thực ra như thế con lại thực hành rất tốt vì ít phải cố, không thể cố được nữa mà chỉ quan sát thôi ạ.

Thiền sư: Thế là tốt. Đó chính xác là trạng thái tâm cần phải có khi tôi nói với bạn là phải thực hành như một người bệnh. Điều đó không có nghĩa là bạn phải chuyển động một cách chậm chạp. Cái tâm của người bệnh không muốn làm gì cả mà chỉ quan sát một cách thụ động và chấp nhận hoàn cảnh.

RA QUYẾT ĐỊNH

Thiền sinh:   Bạch thầy, làm thế nào để trở nên quyết đoán hơn trong suy nghĩ và hành động? Làm thế nào để học cách ra quyết định nhanh chóng?

Thiền sư:    Bạn muốn quyết định nhanh hay muốn quyết định chính xác? Nhanh quan trọng hơn hay đúng quan trọng hơn? Nếu tâm không có phiền não và luôn có chánh niệm tỉnh giác, có trí tuệ thì không cần phải nghĩ. Tâm luôn biết phải làm gì, bởi vì bạn lúc nào cũng ở trạng thái sẵn sàng, bởi vì trí tuệ luôn có mặt ở đó. Nhưng chỉ cần có chút thích hoặc không thích nào xen vào, có chút xáo động bất an nào trong tâm thì bạn sẽ không thể có quyết định đúng được. Mỗi khi phải ra quyết định mà tâm lại đang xáo động, bất an thì hãy đợi cho đến khi bình tĩnh trở lại rồi mới quyết định.

Hãy tập thói quen luôn canh chừng tất cả mọi xáo động tình cảm, mọi cảm xúc của mình. Khi đã dẹp bỏ được mọi xáo động, thì bạn không nóng lòng phải làm cho xong việc nữa, trí tuệ sẽ đến và quyết định. Tất nhiên là bạn cũng phải có đủ thông tin cần thiết để ra quyết định. 

Đừng bao giờ quyết định điều gì chỉ vì mình thích hoặc không thích.

Luôn luôn thong thả, dành đủ thời gian để cân nhắc quyết định, kiểm tra lại thái độ của mình và dọn dẹp cho tâm mình sáng suốt.

NGỒI THIỀN

Thiền sinh:   Khi con cảm thấy tâm quân bình, nhất là vào buổi chiều, thì nên tiếp tục ngồi thêm hay là cứ xong 1 giờ ngồi thiền thì đứng dậy?

Thiền sư:  Nếu muốn bạn có thể ngồi lâu hơn. Nhưng tôi không khuyến khích thiền sinh ngồi lâu quá; đừng ngồi quá một tiếng rưỡi. Những người thích tĩnh lặng thường muốn ngồi lâu, người thích chánh niệm thì ưa hoạt động hơn. Tôi khuyến khích thiền sinh nên hoạt động bởi vì nó buộc tâm mình phải luôn "rón rén", luôn tỉnh giác, có thể nói như vậy, và phải thực sự làm việc để chánh niệm trong phút giây hiện tại. Thật không may là ở đây chúng tôi chẳng có việc vặt để cho các thiền sinh làm như một số thiền viện ở các nước Phương Tây.

ĐI KINH HÀNH

Thiền sinh: Khi đi kinh hành thì lúc nào mắt cũng phải nhìn xuống hay là có thể nhìn ngó xung quanh cũng được?

Thiền sư: Đừng cố ý làm bất cứ điều gì (trong hai thứ đó). Chỉ cần tự nhiên và chánh niệm về tất cả những gì tâm bạn đang hay biết. Nếu nhìn quanh, bạn hãy chánh niệm rằng mình đang nhìn quanh, nếu đang thu thúc nhìn xuống, bạn hãy hay biết rằng mình đang nhìn xuống. Hãy chánh niệm về tất cả những gì đang thực sự diễn ra.

***     *****     ***

Thiền sinh: Xin thầy cho con một vài lời khuyên về việc đi kinh hành và cách quán chiếu khi đi kinh hành?

Thiền sư: Trước tiên hãy nhận biết rằng mình đang đi. Sau đó bạn có thể tự đặt ra những câu hỏi cho mình. Chẳng hạn: Tâm và thân đang tương tác, liên hệ với nhau ra sao? Bạn đang đi với trạng thái tâm như thế nào? Tại sao mình đi kinh hành[4]? Ai đang đi[5]? Đặt ra những câu hỏi như thế sẽ giúp bạn tăng dần khả năng quán sát và thẩm xét các pháp. 

NẰM THIỀN

Thiền sinh:   Thiền nằm có thể giúp con phát hiện và cảm nhận được những căng thẳng bên trong mình không ạ?

Thiền sư:  Khi chúng ta nằm xuống, tâm liền cho đó là một tín hiệu được thư giãn. Nó không còn phải dùng sức để nâng đỡ thân thể nữa. Khi ngồi, chúng ta chỉ cần (dùng một chút ít sức lực để) nâng đỡ cơ thể mình ngồi, nếu chúng ta không nhận biết được mức năng lượng cần dùng bao nhiêu là đủ thì, một cách tự nhiên, tâm thường đầu tư vào đấy đúng bằng mức năng lượng nó vẫn thường dùng mọi khi. Nằm xuống là một cách rất hay để khám phá ra điều này. Sau đó rồi bạn sẽ so sánh và sẽ thấy được cần phải dùng bao nhiêu năng lượng (sức lực) để giữ mình trong tư thế ngồi, và dùng bao nhiêu sức ở trong các tư thế khác (đi, đứng, nằm..).

Khi bạn hành thiền nằm, hãy ghi nhận mức năng lượng sử dụng để có được điểm so sánh. Như vậy bạn sẽ biết được trong các tư thế khác cần bao nhiêu năng lượng, và biết mình có sử dụng quá nhiều sức và dẫn đến căng thẳng hay không.

Thiền sinh:  và trong mọi tư thế thì đều cần phải thư giãn phải không ạ? 

Thiền sư: Đúng vậy. Nếu trong tư thế nằm mà bạn vẫn vừa thư giãn vừa tỉnh thức được thì bạn có thể giữ được như vậy trong tất cả các tư thế khác, và trong mọi hoạt động khác nữa. Nếu khi nằm mà buồn ngủ, thì bạn phải nên biết rằng mình cần tiếp tục điều chỉnh thêm nữa (để giữ được tỉnh táo).

KHÔNG LÀM GÌ CẢ

Thiền sinh: Có lúc tâm con cảm thấy rất tĩnh lặng và con có cảm tưởng là chẳng có việc gì để làm nữa cả.

Thiền sư: Khi tâm đã trở nên tĩnh lặng thì có rất nhiều việc để làm. Lúc đó bạn phải bắt đầu quán chiếu và thẩm sát các pháp. Tâm tĩnh lặng không có nghĩa là không làm gì nữa - mà đó là lúc tâm đã sẵn sàng để làm việc. Nếu không đặt ra câu hỏi để giúp tâm nhìn và đánh giá, quán chiếu những gì đang diễn ra, nó sẽ cảm thấy chẳng có gì để làm cả.

Chẳng hạn bạn có thể tự hỏi mình có nhận rõ được sự khác biệt giữa thân và tâm hay không, giữa các tiến trình thân và tiến trình tâm hay không. Điều đó sẽ giữ cho tâm bận rộn hoạt động (chứ không lười biếng không làm gì cả nữa).

CĂNG THẲNG HAY THƯ GIÃN

Thiền sinh: Con thấy mình đã bớt căng thẳng hơn. Nhưng con vẫn còn phải chiến đấu nữa vì mỗi khi thư giãn thoải mái thì con lại bắt đầu cảm thấy lười biếng, và những lúc như thế con lại có cảm giác tội lỗi, tâm lại bận rộn và tất nhiên lại căng thẳng trở lại. Con biết tâm mình hoạt động hiệu quả nhất khi nó thư giãn thoải mái và vẫn đang cố tìm ra điểm cân bằng.

Thiền sư:   Điểm cân bằng bạn phải tìm là cân bằng giữa "thoải mái" và "nhiệt tâm, hứng thú". Hứng thú là sử dụng trí tuệ; có chất trí tuệ trong sự nhiệt tình. Người ta hay cố tìm ra điểm cân bằng giữa cố gắng và thư giãn bằng cách sử dụng ít cố gắng đi hay nhiều cố gắng hơn. Nhưng khi bạn có hứng thú thì sự cố gắng luôn có mặt. Khi tâm thích thú tìm hiểu một việc gì, sự nỗ lực đã có sẵn ở đó rồi. Hãy kiên nhẫn với chính mình; để đạt tới mức căng thẳng bằng không hoàn toàn không phải chuyện dễ.

***     *****     ***

Thiền sinh:   Thưa thầy, nghĩa của thư giãn thoải mái chính xác là gì? Con biết thư giãn về cơ thể nghĩa là gì rồi nhưng thư giãn về tâm nghĩa là sao?

Thiền sư:   Cảm giác thư giãn thoải mái thực ra là khi không còn chút móng đợi và bất an nào nữa. Bạn chỉ có thể hoàn toàn thoải mái khi tâm không còn tham sân nữa; muốn mình phải thoải mái hay cố gắng để thoải mái chỉ làm cho bạn thêm căng thẳng nữa mà thôi.  

CẢM GIÁC XÁO ĐỘNG, TRẠO CỬ

Thiền sinh: Gần đây con cảm thấy trạo cử, tâm xáo động  không yên. Chỉ còn 10 ngày nữa là con phải rời nơi đây và tâm con rất muốn có tiến bộ.

Thiền sư:    Điều quan trọng là bạn phải hay biết sự xáo động, bất an trong tâm mình và biết tại sao mình bất an như vậy. 

Đừng bao giờ tin vào những suy nghĩ sanh lên

khi tâm mình đang xáo động, bất an.

Nếu bạn tin vào chúng, bạn sẽ càng bất an hơn. Mỗi khi bạn cảm thấy khó chịu về cái gì đó, thực ra tâm đang nói với bạn rằng nó muốn được cảm thấy dễ chịu, muốn có được "cảm giác tốt" cơ. Một thiền sinh giỏi sẽ thấy thoải mái, không có vấn đề gì với những điều khó khăn hay những điều gây khó chịu cả và chỉ nhìn chúng như là những thách thức, như là những cơ hội để học hỏi mà thôi. Nếu không có hiểu biết, ngay lập tức bạn sẽ kháng cự lại những điều khó chịu đó. 

Chúng ta phải học cách chấp nhận mọi việc như nó đang là, điều đó cũng có nghĩa là phải học cách chấp nhận mọi hoàn cảnh khó khăn - như nó đang là.

 CẢM GIÁC BẾ TẮC TRONG PHÁP HÀNH

Thiền sinh:  Bạch thầy, có lúc con cảm thấy thiền tập của mình bế tắc và không biết phải làm thế nào nữa. Sau đó con kiểm tra lại thái độ hành thiền, nhưng có lúc cũng không thấy được nó ra sao nữa. Lúc khác thì có thể thấy rất rõ, chẳng hạn có sân khởi lên, con cũng cố gắng nhìn những gì ở đằng sau tâm sân ấy.

Thiền sư:   Hãy nhận biết đến mức mình có thể nhận biết được. Đừng cố tìm kiếm những gì mình chưa thể thấy được, và cũng đừng cố đoán xem nó là cái gì nữa. 

Thiền sinh:  Nhưng phải có một cái gì đó đằng sau thái độ ấy nữa chứ?

Thiền sư:   Cũng đừng nghĩ về điều ấy nữa. Nếu bạn nghĩ, nó đã qua mất rồi bởi vì tâm bạn đã tạo dựng nên ý tưởng rằng có lẽ nó phải là như thế này, sẽ phải là như thế kia. Cũng đừng nghĩ đến "đằng sau" hay "đằng trước" gì nữa cả! Nếu tâm có khả năng nhìn thấy, nó sẽ thấy được, nếu không có, nó chẳng thấy được gì.

Thiền sinh:   Con vẫn cứ phải vật lộn với những điều cơ bản như thái độ hành thiền, cứ băn khoăn thái độ hành thiền đúng là gì, làm thế nào để thực sự chánh niệm được...v..v. Chẳng có một công thức nào cả và thật là mệt mỏi. Thầy dạy chúng con phải nhớ lại những kinh nghiệm (những lần thực hành) tốt trước kia, vì vậy con cố gắng nhớ lại trạng thái tâm chánh niệm lúc đó và cách mà mình đã đạt được trạng thái tâm ấy. Nhưng không làm được, càng cố nhớ lại tâm chỉ càng thêm rối lên mà thôi.

Thiền sư:   Đừng thực hành quán chiếu như vậy vào lúc này. Bạn vừa nói rằng mình vẫn đang phải vật lộn với những điều cơ bản và cảm thấy mệt mỏi với việc ấy. Ở giai đoạn này chưa nên quán chiếu và thẩm xét vội vì chỉ làm mọi việc thêm phức tạp. Bạn cần phải chờ cho đến khi tâm ổn định lại đã. Bây giờ chỉ cần thực hành một cách đơn giản, chỉ theo dõi những gì đang diễn ra. 

Trình pháp theo nhóm có thể làm mình thêm rối vì thiền sinh cứ phải thu nhận nhiều thông tin hướng dẫn (khi thiền sư dạy cho các thiền sinh khác) không thực sự thích hợp với mình. Cái thích hợp với thiền sinh này lại có thể chẳng hợp với thiền sinh khác tý nào. Nếu có thông tin nào bạn nghe được mà có ích thì tất nhiên bạn có thể áp dụng, nhưng đừng có cố thực hành theo những lời thiền sư dạy cho người khác nếu thấy nó không lợi ích cho mình.

Thiền sinh:   Vậy là con sẽ phải đợi cho đến khi tâm trở lại ổn định đã phải không ạ?

Thiền sư:   Đúng vậy. Chỉ khi nào tâm ổn định thì mới quán chiếu được, lúc ấy sự quán chiếu xảy đến một cách tự nhiên. Song cũng có rất nhiều người cảm thấy mất phương hướng khi tâm trở nên tĩnh lặng và ổn định, họ không biết phải làm gì với sự tĩnh lặng ấy nữa. Đó là lúc tôi phải dạy họ cách quán chiếu và thẩm sát.

Thiền sinh:    à, vậy thì con hiểu rồi. Con thì không gặp phải khó khăn ấy...

Thiền sư:   Có nhiều kiến thức (về Phật Pháp) thì cũng tốt. Nhưng nhu cầu (về kiến thức) của mỗi cá nhân thì lại rất khác nhau, vì vậy bạn phải lựa chọn cẩn thận xem mình nên áp dụng cái gì.

***     *****     ***

Thiền sư:   Mỗi khi cảm thấy bế tắc và có thái độ tiêu cực đối với thiền tập, bạn phải nhớ lại xem trước kia thiền đã từng giúp ích cho mình ra sao, thiền tập đã làm thay đổi cuộc sống của bạn như thế nào. Hãy nghĩ đến những lợi ích mình đã thu được, những điều mình đã hiểu biết được nhờ tu tập. Nghĩ đến mỗi lúc thất niệm mình cảm thấy ra sao và sự khác biệt với khi mình có chánh niệm như thế nào. Suy nghĩ như thế sẽ giúp bạn định hướng lại cho tâm mình.

Có một số cách khác nữa để bạn thử áp dụng: Mỗi khi kinh nghiệm được một trạng thái tâm tốt đẹp, hãy cố gắng ghi nhớ nó. Tự nhắc mình: à mình đang trải nghiệm một trạng thái tâm tốt đây, mình hoàn toàn có khả năng đạt được trạng thái tâm tốt đẹp như vậy, trạng thái tâm tốt là như thế này đây. Làm như vậy bạn sẽ củng cố thêm hiểu biết về trạng thái tâm tốt mà mình đang cảm nghiệm. Nếu bạn biết tại sao nó tốt hay cảm thấy nó tốt như thế nào, hãy cố gắng ghi nhớ nó. Điều này sẽ giúp bạn nhớ lại mỗi khi cảm thấy tâm mình đi xuống, chán nản. Mỗi lúc như vậy nó sẽ dễ dàng nhớ lại những điều tốt đẹp trước kia. 

Thiền sinh:   Vâng, con rất hiểu điều đó. Nhưng có những lúc sự chống đối của tâm mình quá mạnh và thái độ tiêu cực đến mức con chỉ có thể làm được mỗi việc là đi kinh hành qua lại mà thôi. Rồi, rất chậm chạp, chánh niệm tăng dần lên, kéo theo cảm giác vui và thái độ con lại trở nên tích cực trở lại.

Thiền sư:    Một khó khăn mà rất nhiều thiền sinh hay gặp phải là họ quá quen với cái thói bắt mọi việc phải diễn ra (như mình mong đợi - mà không chịu để yên cho mọi việc tự diễn tiến, mở dần ra một cách tự nhiên theo chính nó). Trong cuộc sống hàng ngày, họ đã quen đặt ra cho mình các mục tiêu để phấn đấu, để cố gắng thật nhiều và để đạt được những gì mình mong muốn. Thế rồi họ cũng làm y hệt như thế trong thiền. Họ muốn phải tốt, thật tốt, phải nhất. Khi không tốt được như họ muốn thì họ sinh ra thất vọng. Đó là lý do vì sao họ đánh mất đức tin và mất luôn sự nhiệt tình, hứng thú với việc tu tập.

Đừng nghĩ gì về thiền nữa, thậm chí cũng đừng cố gắng hành thiền nữa mà chỉ đi lại như vậy thôi có khi lại là điều tốt nhất cho bạn trong lúc đó. Khi bạn không còn cố làm việc gì nữa, không mong đợi điều gì nữa mà chỉ để yên cho mọi việc tự diễn ra, thì chánh niệm sẽ quay trở lại. Bởi vì sao? Bởi vì nó vẫn luôn có sẵn ở đó rồi.

***     *****     ***

Thiền sinh: Con cảm thấy mình chẳng tiến lên được chút nào cả. Con rất dễ chán. Làm sao để tránh được sự chán nản ấy? Làm thế nào để tránh khỏi bị bế tắc trong pháp hành?

Thiền sư:    Bạn không thể và cũng không nên tránh né để khỏi bị buồn chán như thế, và bạn cũng không thể và không nên tránh né để khỏi bị bế tắc trong pháp hành như vậy. Khi còn chưa cao thì những việc như thế vẫn thường xảy ra. Đó là chuyện hết sức bình thường. Bạn chẳng thể làm gì được cả đâu. Nếu chán nản hay bế tắc trong đường tu, hãy ý thức rằng điều này đang xảy đến và cố gắng biết những yếu tố đã dẫn đến điều đó. 

Bạn phải luôn luôn ghi nhớ rằng hành thiền Vipassanā 

không phải là cố gắng làm gì hay khiến cho một cái gì 

phải xảy đến cả. Chỉ mỗi hay biết những gì đang diễn ra,

chỉ thế thôi, rất đơn giản!

KHÔNG ĐỦ NĂNG LƯỢNG 

 CẢM GIÁC MỆT MỎI, BUỒN NGỦ

Thiền sinh: Tuần trước con nhận thấy thân tâm mình có nhiều sức mạnh hơn vào buổi sáng. Đến chiều sức lực cả thân lẫn tâm đều giảm. Con vẫn không hiểu được tại sao lại thế. Có phải đó chỉ là do tinh thần hay vì chỉ ăn buổi sáng còn buổi chiều không ăn nên ít sức hơn và năng lượng của tâm cũng đi xuống?

Thiền sư:   Điều này thường xảy đến đối với các thiền sinh khi họ hành thiền suốt cả ngày. Họ cảm thấy tươi mới vào buổi sáng, có rất nhiều năng lượng nhưng rồi toàn sử dụng đến cạn sạch. Bạn cần kiểm tra xem mình đã dùng đến bao nhiêu sức. Bạn có bị căng thẳng do cách mình dùng sức hay không? Bạn có sử dụng quá nhiều năng lượng hay không? Bạn có thực hành hăng hái quá mức hay không? Nếu bạn thực sự lưu ý đến những điều đó và chỉ dùng sức vừa đủ, bạn có thể hành thiền đến tận 9-10 giờ tối. 

Bạn cũng phải tự nhắc mình không cần thiết phải tiêu phí quá nhiều năng lượng để chằm hăm chú tâm vào đề mục làm gì. Bạn có cần phải chú tâm dỏng tai lên mới nghe được hay không? Bạn có cần phải chằm hăm nhìn thì mới thấy được hay không? Bạn có cần thiết cứ phải tập trung chú tâm mới hay biết được hay không?

***     *****     ***

Thiền sinh: Thưa thầy, con có một khó khăn là rất hay buồn ngủ khi ngồi thiền. Cơn buồn ngủ đến rất thường xuyên, nhất là trong những ngày đầu mới hành thiền.

Thiền sư:   Khi mới ngồi bạn có nhận thấy sự lờ đờ của tâm mình hay những dấu hiệu đầu tiên của cơn buồn ngủ không?

Thiền sinh:   Chỉ thỉnh thoảng thôi ạ.

Thiền sư:    Không chỉ quan sát những gì đang diễn ra, mà hãy cố gắng đặt câu hỏi để tăng thêm sự hứng thú cho tâm mình. Hãy tự hỏi mình: "Tâm có hay biết không? Đang hay biết cái gì? Tâm đang làm gì?". Thường thì những câu hỏi như thế sẽ giữ cho tâm được tỉnh táo và năng động. Hình như bạn đã có thói quen buồn ngủ ngay từ khi mới đến hành thiền; hình như bạn đã để buông trôi, chấp nhận cho nó đến. Đặt câu hỏi sẽ giúp đánh thức tâm bạn dậy. Nếu có thái độ hành thiền đúng đắn và thực hành một cách kiên trì, bạn sẽ thấy rằng - với thời gian trôi qua- năng lượng trong tâm sẽ tăng dần lên; bạn sẽ cảm thấy tỉnh táo hơn, chánh niệm và tỉnh giác hơn. 

Thiền sinh:   Nếu làm vậy cũng không được thì con phải làm thế nào? Có lúc con thấy mình phải cố vật lộn để ngồi cho hết 1 giờ và cảm thấy rất bực mình vì cứ buồn ngủ suốt.

Thiền sư:    Không nên coi nó là một cuộc chiến đấu hay vật lộn gì cả. Nếu thấy không áp dụng cách nào thành công, cũng chẳng thể quan sát hay tìm hiểu trạng thái tâm hôn trầm được tý nào mà chỉ cố vật lộn để giữ cho tỉnh táo thì tốt nhất là bạn nên đứng dậy mà làm việc khác - như đi kinh hành chẳng hạn.

***     *****     ***

Thiền sinh:   Trong khoá thiền này con bị hôn trầm rất nhiều. Khi không hôn trầm thì tâm lại phóng lung tung và lại còn suy nghĩ mãi về việc phóng tâm đó nữa. Tuần trước con nhận ra rằng căn bản giới của mình không còn vững chắc như xưa. Năm nay con đã làm nhiều việc phạm giới. Con cũng nhận thấy mình hay phê phán, đánh giá người khác và nghĩ rằng có thể con làm như thế để tự trấn an mình không phải là người xấu. Hình như đó là mấy trò lưu manh của tâm nó bày vẽ ra để cảm thấy đỡ tội lỗi về những việc mình đã làm. Câu hỏi của con là: phải làm thế nào để có được giới hạnh trong sạch trở lại? Con cảm thấy mình sẽ không thể tu tập tốt được như xưa nếu không trở thành một con người có giới trong sạch.

Thiền sư:    Bạn không thể thay đổi được quá khứ. Đừng nghĩ về quá khứ nữa.

Thiền sinh:   Vâng, con cần tiếp tục đi tiếp. Nhưng làm thế nào để con làm được điều đó?

Thiền sư:    Nếu bạn có sự định tĩnh (samādhi) ngay lúc này là giới của bạn đã trong sạch rồi. Tại sao cứ nghĩ về giới hạnh quá khứ để làm gì? Bạn đã làm nhiều việc sai lầm, được rồi, nhưng bạn có thể quay lại quá khứ được không?

Thiền sinh:   Không

Thiền sư:   Thế thì hãy để nó lại đằng sau đi.

Thiền sinh:   Có phải chính phiền não cứ bám giữ vào việc đó không?

Thiền sư:    Đúng, bạn bám giữ vào chính những sai lầm mình đã làm trong quá khứ. Lý do nào khiến bạn không giữ được giới hạnh trong sạch? Đó có phải là do tâm tham không?

Thiền sinh:   Vâng

Thiền sư:    Tâm tham đó có phải là "bạn" không?

Thiền sinh:   Không 

Thiền sư:    Vậy thì bạn phải hiểu rằng bởi vì có quá nhiều tâm tham nên giới hạnh không được trong sạch. Giới không trong sạch đó không phải là giới của bạn. Và ngay bây giờ, khi định tâm tăng trưởng thì giới đã trong sạch trở lại rồi.

Thiền sinh:   Đây chính là những điều mà con cảm thấy khó chấp nhận được bởi vì con vốn sinh trưởng trong một xã hội Thiên Chúa giáo[6].

Thiền sư: Giới trước kia không trong sạch, nhưng bây giờ đã trong sạch. Hãy đem chánh niệm vào phút giây hiện tại và làm giới hạnh của mình được trong sạch ngay bây giờ. 

Bạn cũng nói buồn ngủ là 1 vấn đề khó khăn. Chính bởi vì bạn cho rằng buồn ngủ là khó khăn nên tâm bạn mới quanh quẩn nghĩ ngợi tại sao mình lại buồn ngủ như thế. Bởi thế nó mới bắt đầu nghĩ ngợi về quá khứ và lôi mình vào tất cả những rắc rối này. Rồi bạn đi đến kết luận là vì giới không trong sạch nên mới bị hôn trầm (buồn ngủ). Đó là tà kiến, là kết luận sai lầm. Bạn cần phải nhìn ra nguyên nhân của hôn trầm ngay trong hiện tại này, chứ đừng nghĩ đến cả một câu chuyện có thể có đằng sau nó như thế. Bạn muốn biết cái gì đang diễn ra trong tâm mà khiến mình buồn ngủ như thế này. Càng quan sát các hoạt động của tâm một cách thành thục, bạn sẽ càng dễ thấy được nguyên nhân tại sao trạng thái tâm của mình thay đổi.

Cách hiểu của tôi về hôn trầm rất đơn giản. Tôi tin rằng lý do tâm trở nên buồn ngủ là bởi vì nó không có hứng thú. Có thể chánh niệm vẫn làm việc, có thể định tâm vẫn có, nhưng nếu tuệ căn không hoạt động, tâm không hứng thú thì nó sẽ hôn trầm. Nếu tâm thực sự hứng thú với những tiến trình đang diễn ra, nếu nó muốn hiểu rõ đối tượng quán sát, các cảm thọ, các phản ứng tâm lý và cách thức chúng tương tác, liên hệ với nhau ra sao, nó sẽ không bao giờ cảm thấy buồn ngủ.

Điều hay xảy ra đối với những người hành thiền nhiều là định (samādhi) tăng mà tuệ thì không theo kịp. Chúng ta phải quán chiếu, phải thẩm xét các pháp, phải sử dụng trí tuệ. Một khi đã có được định tâm, đã có được sự tĩnh lặng và quân bình trong tâm, chúng ta phải biết đặt các câu hỏi cho tâm mình (để quán chiếu, thẩm sát và tìm hiểu). Mình có thực sự hay biết được những gì đang diễn ra trong tâm không? Tâm hay biết thế nào về đối tượng quan sát và tâm quan sát?

Thiền sinh:  Thầy nói lấy chính tâm mình làm đối tượng hay biết nghĩa là thế nào ạ?

Thiền sư:   Đúng thế. Bạn không chỉ biết tâm mình đang tĩnh lặng, mà còn phải biết cả cái tâm đang biết sự tĩnh lặng đó nữa. Chớ dừng lại ở đối tượng quan sát hay kinh nghiệm, mà phải đi tới cái tâm đang hay biết đối tượng đó. Nếu chỉ dừng lại ở chánh niệm và tiếp tục hay biết sự có mặt của nó, nó sẽ tăng trưởng mạnh lên. Nhưng nếu chúng ta quên không làm điều này (biết tâm quan sát) mà chỉ nhìn mỗi vào định tâm mạnh đó thôi, thì chánh niệm sẽ dần dần suy yếu mà chúng ta không biết được điều đó. Bạn làm gì khi đã có được sự tĩnh lặng?

Thiền sinh:  Thường thì con chỉ thả mình vào trong cảm giác đó. Nhưng hôm nọ con cũng đã quay chánh niệm của mình lại theo dõi những gì đang diễn ra trong tâm. Câu hỏi của con lúc đó là xem có phiền não nào có mặt trong tâm không. Con không thấy có phiền não nào nhưng ngay lập tức con lại nghĩ rất có thể có những phiền não vi tế hơn mà mình không nhìn thấy được. Thế rồi, lúc sau con nghĩ đến một người thân đang có nhiều xích mích, ngay lập tức  phiền não nổi lên rất mạnh.

Thiền sư:    Lúc đó bạn có bị buồn ngủ không?

Thiền sinh:   Không ạ.

Thiền sư:    Chỉ khi tâm không hoạt động, nó mới bị buồn ngủ. Khi tâm tĩnh lặng và bình yên là lúc nó đã sẵn sàng để quán chiếu. Nhưng bạn không cần thiết phải dùng đến những suy nghĩ bằng ý niệm[7]. Bạn có thể chỉ cần thẩm xét xem cách tâm đang làm việc như thế nào. Bạn có biết (mình đang) chánh niệm hay không? Chánh niệm đang có mặt hay không? Chánh niệm đứng yên như cũ hay luôn mới mẻ trong từng khoảnh khắc? 

Bạn không cần phải tìm kiếm câu trả lời!

Chỉ cần đưa ra câu hỏi, cho tâm một chủ đề để làm việc, và khuyến khích nó hứng thú với những gì đang diễn ra.

***     *****     ***

Thiền sinh: Thưa thầy, con đã thực hành theo những gì thầy chỉ dẫn nhưng con thấy rất dễ mệt mỏi. Con không thấy cách thực hành của mình có gì sai. Hình như việc quan sát các hoạt động của tâm làm con bị mệt.

Thiền sư:     Tâm có chấp nhận tất cả mọi thứ mà nó nhận biết được hay không?

Thiền sinh:  Không, nó phản ứng rất nhiều đối với những việc đang diễn ra.

Thiền sư:    Chính điều đó làm tâm mệt mỏi. Nếu bạn thấy rằng mình thường phản ứng rất mạnh lại những gì đang quan sát thì tốt nhất là nên thực hành thiền chỉ (samatha). Chẳng hạn khi có tâm sân khởi lên, bạn hãy nhận biết nó rồi chuyển sang một đề mục trung tính khác như hơi thở hay một cảm giác nào đó trên thân chẳng hạn (không tiếp tục quan sát tâm sân nữa, tránh để tâm tiếp tục phản ứng-ND). Quan sát đề mục đó một lúc để tâm dịu trở lại, rồi sau đó nhìn tâm sân ấy lại một lúc nữa - cứ tới lui lại như vậy. Nhiều người cảm thấy quan sát tâm liên tục là một việc quá khó đối với họ. 

Khi chưa có trí tuệ thực sự, khi bạn còn  phụ thuộc vào việc áp dụng trí tuệ từ bên ngoài vào bằng con đường tri thức như vậy, thì chúng ta phải sử dụng thêm thiền chỉ (samatha) để làm cho tâm dịu xuống và tĩnh lặng trở lại.[8]

TRẦM CẢM

Thiền sinh: Xin thầy giảng thêm về chứng trầm cảm. Làm thế nào để đối phó với những trạng thái tâm khó khăn ấy?

Thiền sư: Bạn cần phải quán sát, tìm hiểu trầm cảm như là một hoạt động của tâm. Bạn phải hiểu được cái gì đã kích hoạt một đợt trầm cảm và quan sát những tác động, hậu quả của cơn trầm cảm đó.

Có hai cách để đối phó với trầm cảm. Trước tiên bạn phải thực hành thiền chỉ (samatha) để phát triển Định tâm (samādhi). Khi Định tăng trưởng, trầm cảm sẽ giảm bớt. Nhưng ngay cả khi cơn trầm cảm đã hoàn toàn biến mất trong một khoảng thời gian nào đó, nó vẫn sẽ luôn xuất hiện trở lại khi Định tâm mất và bạn sẽ lại phải đối diện với những nguyên nhân đã gây ra nó. Bạn chỉ có thể vượt qua được trầm cảm bằng sự hiểu biết. Vì vậy, cách hiệu quả nhất để đối phó với nó là quán sát để hiểu được những nhân duyên và điều kiện hình thành nên nó. Chỉ khi những nhân duyên này được thấu hiểu đầy đủ thì tâm bạn mới thoát khỏi được trầm cảm.

Đối với hầu hết những người bị trầm cảm, tốt nhất là sử dụng kết hợp cả hai phương pháp. Đầu tiên họ cần thực hành thiền chỉ (samatha) để có được một mức định tâm nhất định. Với một cái tâm tương đối ổn định như thế rồi họ có thể chuyển sang thực hành thiền tuệ (vipassanā), quan sát và quán chiếu, tìm hiểu trầm cảm. Khi các cảm xúc quá mạnh không thể quan sát được nữa, tâm trở nên trạo cử bất an, thì hãy quay lại thực hành thiền chỉ (samatha) cho đến khi tâm đủ độ tĩnh lặng để quan sát và tìm hiểu tiếp. Có thể họ sẽ phải tới lui như thế nhiều lần cho đến khi tâm đủ mạnh để quan sát trầm cảm. Điều quan trọng là không được móng đợi kết quả nhanh chóng; thấu hiểu được trầm cảm thường chỉ đến sau một thời gian dài thường xuyên thực hành việc chấp nhận, quan sát và tìm hiểu. 

Những người đã có kinh nghiệm trong thiền tập trước khi bị trầm cảm dĩ nhiên là hiểu được toàn bộ tiến trình này và đưa nó vào thực hành một cách dễ dàng hơn. Những người đang sử dụng thuốc chữa trầm cảm vẫn nên tiếp tục sử dụng. Chỉ khi tâm đã có được sự hiểu biết vững chắc thì mới nên xem xét giảm liều một cách rất từ từ – tất nhiên là sau khi đã hỏi ý kiến bác sỹ. Dùng thuốc là cần thiết để ổn định tâm, nếu giảm thuốc đột ngột có thể gây ra những hệ quả tiêu cực.

NGỦ NGHỈ

Thiền sinh:   Thưa thầy, con không thể lên thiền đường sớm được vì con thường đi ngủ rất muộn.

Thiền sư:   Tại sao không thể ngủ sớm được? Lúc đó tâm làm gì?

Thiền sinh:   Dạ, lúc đầu thì con cố gắng hành thiền nhưng sau đó thì toàn bị phóng tâm thôi ạ.

Thiền sư:   Đó là lý do tại sao bạn mệt mỏi vào buổi sáng. Để cho tâm phóng lung tung vô mục đích cả một thời gian dài sẽ làm tâm mệt mỏi, bởi vì đó là một trạng thái tâm rất kém chất lượng. Đi ngủ với trạng thái tâm thế nào thì cũng thức dậy với trạng thái tâm như thế ấy. Nếu rơi vào giấc ngủ trong trạng thái phóng tâm, đờ đẫn thì khi thức dậy tâm cũng sẽ y hệt như vậy. Phiền não làm tâm mệt mỏi. Vì vậy chúng ta không nên để cho tâm lười biếng. Thế nên tôi hay bảo các bạn là phải thực hành liên tục suốt cả ngày. Chúng ta cần phải gìn giữ chất lượng tâm của mình. Bạn làm việc liên tục cả ngày để xây dựng được một trạng thái tâm có chất lượng, thế mà tối đến, chỉ trong mấy giờ đồng hồ, bạn đã vứt hết cả đi mất rồi. Vì vậy, không được để tâm mình phóng túng tự do như thế.

Thiền sinh:   Con thấy rất khó để quan sát hay kiểm soát được cái tâm của mình một khi đã leo lên giường và chuẩn bị ngủ.

Thiền sư:  Lý do tâm bạn phóng dật là bởi vì nó không có một đề mục nào để theo dõi cả. Bạn không có mục đích, không bảo cho cái tâm mình biết việc phải làm. Bạn cần đặt ra mục tiêu là giữ chánh niệm cho đến tận khi ngủ. Hãy thử làm như vậy và xem xem buổi sáng bạn sẽ cảm thấy như thế nào.

***     *****     ***

Thiền sinh: Ba đêm nay con hầu như không thể ngủ được, thưa thầy. Đêm đầu tiên con nhận ra là mình không muốn ở nơi đây. Con thực sự muốn đi khỏi thiền viện. Tối qua mới thật thú vị. Con cứ ngủ rồi lại thức, thức rồi ngủ; có khi chỉ ngủ được có 3 giờ. Nhưng cũng không đến nỗi tồi. Con mệt mỏi nhưng đồng thời lại thấy có rất nhiều năng lượng – thật kỳ lạ. 

Thiền sư:   Có vẻ tốt đấy. Cứ tiếp tục như vậy đi, có thể thêm 1 tuần nữa. Hãy làm một cách thoải mái, để xem nó đi đến đâu. Các phản ứng của bạn đã ít dần đi và do đó định tâm đang tăng dần lên. Khi định đã thật tốt thì sẽ ngủ rất dễ. Chỉ cần đừng nghĩ đến việc muốn đi ngủ nữa. Khi tâm không còn phản ứng, bạn sẽ rơi vào giấc ngủ một cách tự nhiên.

Thiền sinh:   Khi lần đầu tiên con trình với thầy về vấn đề khó khăn của mình, thầy nói chúng ta không cần ngủ. Liệu chúng ta có thể không cần ngủ trong cuộc sống bình thường không?

Thiền sư:   Được, trước kia tôi đã từng thử. Ở Miến Điện có nhiều người cũng từng hành thiền mà không cần ngủ. Không nằm là một trong những hạnh đầu đà của các vị Tỳ Kheo. Không ngủ được không phải là một vấn đề khó khăn, chỉ có phiền não mới mang lại khó khăn cho chúng ta. Thầy tôi thường nói rằng đêm đến là thời gian của những người giới đức. Ở Miến Điện có những nhà sư dạy thiền suốt cả ngày và hành thiền suốt cả đêm như vậy đấy.

NẰM MƠ

Thiền sinh: Con có rất nhiều giấc mơ hãi hùng, nhất là trong các khoá thiền tích cực. Con mơ mình bị đau đớn, bị chết, bị lạc đường, bị hành hạ, đau khổ...

Thiền sư:   Tất cả các loại giấc mơ này đều mang tính sân. Bạn có thể tìm hiểu các giấc mơ của mình; các giấc mơ rất thật. Suốt cả ngày bạn cố tình kiểm soát tâm mình vì vậy phiền não có rất ít cơ hội để lộ diện. Trong mơ bạn không thể kiểm soát được cái gì và phiền não tìm được lối thoát để tự thể hiện mình.

Thiền sinh:   Mình có thể làm được gì khi giấc mơ đang diễn ra không?

Thiền sư:   Bạn đã bao giờ tỉnh dậy giữa giấc mơ chưa?

Thiền sinh:   Dạ, điều đó xảy ra thường xuyên.

Thiền sư:   Và bạn có cảm nhận được tâm sân lúc đó không?

Thiền sinh:  Có ạ, con thấy tâm sân trong giấc mơ và vẫn còn cảm nhận được những dư âm của nó để lại nữa.

Thiền sư:    Bạn có tiếp tục theo dõi cái dư âm ấy không?

Thiền sinh: Dạ, con có. Có lúc có thể có cả những hiểu biết sau khi mơ, lúc khác con chỉ cảm thấy bực bội vì bị quấy rầy.

Thiền sư:   Mỗi khi cảm thấy bực bội, nhớ lại thái độ đúng đắn khi hành thiền và quan sát cảm giác ấy. Tâm sân đó là của ai? Nếu bạn tự đồng hoá mình với nó, bạn sẽ cảm thấy nó là khó chịu.

Thiền sinh: Có cách nào trực tiếp vào được trong giấc mơ không?

Thiền sư:   Có, nếu chánh niệm có được đà quán tính. Tâm sân thực hiện công việc của nó và chánh niệm cũng làm công việc của mình. Khi chánh niệm liên tục trong những giờ bạn thức, khi nhận biết mọi thứ đang diễn ra đã trở thành thói quen của bạn, khi bạn hay biết được mọi ý nghĩ đến trong tâm mình thì bạn cũng sẽ tự động chánh niệm được trong giấc mơ. Đây là cách duy nhất để vào được trong giấc mơ. Đó không phải là việc bạn có thể làm được, mà là đà quán tính của chánh niệm làm việc đó.

Thiền sinh: Vâng, vậy thì con sẽ tiếp tục thực hành như thế.

Thiền sư:   Cứ để tâm suy nghĩ bất cứ cái gì nó thích nghĩ[9]. Khi hay biết được bất cứ suy nghĩ nào sanh khởi trong tâm, bạn sẽ thấy rất hứng thú nhìn và hiểu những gì đang diễn ra trong tâm mình. Bạn cần phải rất tỉnh táo, rất tỉnh giác.

BIẾT TÂM CHÁNH NIỆM

Thiền sư:   Bạn có hay biết được tâm chánh niệm không? Bạn có luôn nhận biết được chánh niệm đang có mặt hay không?

Thiền sinh: Có ạ. Nhưng con phải cố ý kiểm tra xem thì mới biết được nó đang có mặt hay không.

Thiền sư:   Tốt, trước hết hãy kiểm tra xem chánh niệm có ổn định hay không, xem bạn có luôn chánh niệm và sống trong hiện tại hay không. Khi thấy rằng chánh niệm đang có mặt, hãy cố gắng nhận biết cái tâm đang  biết mình chánh niệm đó. Rồi cố gắng nhìn xem mình có thấy được thái độ của mình trong sự chánh niệm đó không.

Thiền sinh: Vâng ạ. Bây giờ thì con cảm thấy như là chánh niệm đang nhìn mình qua một cái kính hiển vi ấy ạ.

Thiền sư:  Chánh niệm của bạn hay biết nhiều đến đâu? Nó chỉ biết mỗi các cảm giác trên thân, hay còn nhận biết được cả các suy nghĩ và cảm xúc nữa?

Thiền sinh:  Nếu chánh niệm của con mạnh, nó như là có được cái nhìn toàn cảnh vậy.

Thiền sư:    Khi chánh niệm được các cảm giác trên thân, các suy nghĩ và cảm xúc và các hoạt động của tâm thức, bạn có thấy được cách chúng liên hệ và tác động lẫn nhau ra sao không? Khi tâm suy nghĩ điều gì đó, nó gây ảnh hưởng ra sao tới các cảm xúc và cảm giác trên thân? Khi có một cảm giác nào đó trên thân, nó gây ra sự thay đổi hay ảnh hưởng thế nào đến các cảm xúc và suy nghĩ?

Mỗi khi tự hỏi mình các câu hỏi như vậy là tâm bạn đang đưa trí tuệ vào trong tình huống mình đang quan sát. Bạn không cần phải tìm ra câu trả lời; chỉ đơn giản đặt các câu hỏi sẽ làm đánh thức trí tuệ trong bạn. Bạn đang cài đặt một phần mềm mới (cho tâm của mình), có thể nói như vậy. Bạn có nhận thấy có sự khác biệt trong trạng thái tâm của mình khi có chánh niệm và khi thất niệm hay không?  

Thiền sinh:  Có ạ.

Thiền sư:  Điều quan trọng là bạn phải tự nhận ra những điều này trong chính bản thân mình. Tự mình nhận rõ những sự khác biệt này sẽ giúp bạn nhận ra và trân trọng giá trị của chánh niệm. Khi bạn biết trân quý giá trị của chánh niệm, dần dần bạn cũng sẽ biết trân trọng giá trị của hiểu biết và trí tuệ. Phải cần thấy rõ chánh niệm đã làm cuộc sống của bạn thay đổi như thế nào, cần trân trọng những lợi ích thu được từ chánh niệm. Khi đã hiểu được những điều đó, bạn sẽ thực hành hết mình.

***     *****     ***

Thiền sinh: Con thấy hình như khi con quan sát tâm chánh niệm, thì kết quả là tâm trở nên sáng suốt. Rồi chính tâm sáng suốt đó lại trở thành đề mục để con quan sát tiếp. Con nghĩ đó là lý do tại sao con thường gặp khó khăn khi phân biệt giữa tâm quan sát và sự sáng suốt của tâm.

Thiền sư:  Đúng vậy, sự sáng suốt của tâm và bản thân việc thực hành chánh niệm là hai cái khác nhau.

Thiền sinh:  Con thấy có hai kinh nghiệm khác nhau trong quá trình quan sát. Một là cảm thấy có khoảng cách giữa tâm quan sát và đề mục; hai là hình như không có khoảng cách mà chỉ có mỗi một tâm quan sát những gì đang có mặt.

Thiền sư:  Đó chỉ là hai mặt của cùng một kinh nghiệm. Trường hợp thứ nhất bạn nhận ra sự khác biệt căn bản về bản chất giữa  đối tượng quan sát và tâm quan sát. Bởi vì chúng hoạt động theo các cách khác nhau nên bạn mới nhận ra sự khác nhau đó. Trường hợp thứ hai bạn rằng trong thực tế hai chức năng khác nhau này lại cùng diễn ra đồng thời. Kinh nghiệm thứ hai này thì tự nhiên hơn. Ở trường hợp thứ nhất, khi bạn thấy sự chia tách giữa tâm quan sát và đối tượng quan sát, tâm vẫn còn một chút khái niệm hoá kinh nghiệm[10].

Thiền sinh: Dạ, thật chí lý. Con nhận thấy trường hợp thứ hai chỉ xảy ra khi tâm đã tĩnh lặng và quân bình.

***     *****     ***

Thiền sinh:  Khi tâm đã tĩnh lặng thì tốt nhất phải làm gì?

Thiền sư:   Đừng cố gắng nhìn sự tĩnh lặng mà hãy nhìn cái tâm đang hay biết. 

Thiền sinh: Tâm mình thường có xu hướng dính mắc và có phần vướng chấp vào sự tĩnh lặng.

Thiền sư:   Khi điều ấy xảy ra thì bạn không còn hành thiền nữa. Bạn chỉ đang thưởng thức trạng thái tâm tĩnh lặng. 

Sự chú ý cần đặt trên tâm chánh niệm chứ không phải trên đối tượng đang quan sát. Bạn cần kiểm tra xem có sự chánh niệm, hay biết những gì đang diễn ra hay không – và cũng quan trọng không kém là có chánh kiến hay không[11].

***     *****     ***

Thiền sinh:  Bạch thầy, ai hay cái gì đang hay biết tất cả những kinh nghiệm của con: cái nhìn, cái nghe...? Con có cảm tưởng là có một cái gì đó tiếp thu tất cả những cái ấy, một cái gì đó biết những gì đang diễn ra. Có đúng vậy không ạ?

Thiền sư:  Thế à? Bạn nghĩ nó là ai? Bạn biết mình có chánh niệm và chánh niệm đó đang hay biết những gì đang diễn ra đúng không?

Thiền sinh: Con không biết. Khi nhìn hay cảm nhận mọi thứ con cảm thấy có một cảm giác về tự ngã (cái tôi). Nó chỉ là một phần của kinh nghiệm, từ khoảnh khắc này đến khoảnh khắc kế tiếp.

Thiền sư:   OK,vậy là tốt.

Thiền sinh: Như vậy là có một nơi để nhìn phải không ạ? Chánh niệm cũng có chỗ trú chứ ạ?

Thiền sư:  Nó đã được thấy; bạn không cần phải cố ý làm bất cứ điều gì. Nếu bạn cố ý làm gì, trạng thái tâm đó sẽ mất ngay. Chánh niệm là một trong nhiều tâm sở hay chức năng của tâm. Chỉ cần tiếp tục quan sát các hoạt động của tâm, hiểu biết của bạn về những tiến trình đó sẽ ngày càng tăng trưởng.

***     *****     ***

Thiền sinh: Thỉnh thoảng con có được một trạng thái chánh niệm rất thuần tuý, rất sáng tỏ. Khi điều đó xảy ra, các đề mục (đối tượng quan sát)[12] khác lùi lại phông nền phía sau.Tâm quan sát hơi bối rối không biết nên quan sát trạng thái sáng suốt ấy hay chỉ thả mình nghỉ ngơi trong đó, hay là chú ý quan sát đề mục.

Thiền sư:    Điều quan trọng nhất cần làm lúc đó là tiếp tục nhận biết tâm quan sát và hiểu rằng mọi thứ còn lại vẫn đang ở đó cùng với nó – dù là ở phông nền phía sau hay không.

Thiền sinh:  Dường như không có cái gì diễn ra cả, chỉ có kinh nghiệm thuần tuý.

Thiền sư:   Thế thôi, chỉ cần hay biết điều đó. Nó đang diễn ra với ai? Kinh nghiệm thuần tuý đó là gì?

Thiền sinh: Chủ yếu là hay biết các cảm giác trên thân và sau đó các suy nghĩ đến...

Thiền sư:    Bạn có thể tiếp tục nhận biết rằng mọi thứ đang diễn ra và tất cả điều đó đang được tâm hay biết. Chúng đến thành dòng liên tục hay đến thành từng đợt?

Thiền sinh:  Chúng luôn có mặt ở đấy và liên tục thay đổi.

Thiền sư:  OK, bạn có thể thấy được phần nào trong kinh nghiệm của mình là thuộc thân, phần nào thuộc tâm không?

Thiền sinh: Hình như tất cả chúng đều thuộc thân, phần tâm chỉ là sự sáng suốt, rõ ràng đó thôi ạ.

Thiền sư:   Và sự quan sát nữa?!

Thiền sinh: à, vâng, nhưng nó là sự hay biết hơn là quan sát. Cái con gọi là tâm quan sát là cái “thằng nhỏ” đang ở đó đánh giá, quan sát và ra quyết định, còn sự sáng suốt rộng lớn của tâm chỉ thấy tất cả những điều đó.

Thiền sư:  À, ra thế ! Cái bạn gọi là tâm quan sát thì tôi gọi là các hoạt động của tâm (sinh hoạt của tâm), và cái bạn gọi là tâm sáng suốt thì tôi gọi là tâm quan sát.

Thiền sinh: OK, tâm quan sát không làm việc gì cả, chỉ mỗi quan sát thôi phải không ạ?

Thiền sư:   Đúng vậy. Trong tâm quan sát có trí tuệ không?

Thiền sinh:  Hy vọng là có!

Thiền sư:   Thực ra việc nó có thể quan sát với sự sáng suốt, rõ ràng như vậy đã có nghĩa là có một phần trí tuệ đang hoạt động, nhưng chúng ta không nhận ra được nó đó thôi.

Thiền sinh:  Con thì cứ lo rằng nếu cứ buông mình nghỉ ngơi trong trạng thái quan sát sáng suốt đó tức là mình lười biếng chẳng làm gì cả. 

Thiền sư:  Người Miến Điện có một câu nói: “Thiền là hành thiền, nhưng bạn lại không hành thiền”. Khi mới thực hành, chúng ta hay nghĩ “Tôi đang hành thiền”, nhưng sau đó chúng ta nhận ra rằng đó chỉ là cái tâm đang hành thiền. Đây là sự phát triển tự nhiên của quá trình phát triển chánh niệm. 

Chẳng hạn, khi mới thực hành chúng ta chỉ nhận thấy có các suy nghĩ. Sau một thời gian, chúng ta hiểu ra đó chỉ là tâm (đang hoạt động). Nhận ra được điều này nghĩa là chúng ta đã ở một trình độ hiểu biết khác rồi, trí tuệ bắt đầu nhận ra một suy nghĩ chỉ là một tâm mà thôi. 

Một khi đã đạt được tới trình độ hiểu biết này, tâm luôn luôn hiểu rằng “đó chỉ là tâm” và một trình độ hiểu biết cao hơn sẽ sanh lên. Đó là sự nhận ra rằng “chỉ là các tâm đang sanh lên”, “chỉ là các tâm đang diễn tiến”. Lúc đó bạn sẽ có hiểu biết về sự “sanh” hay sự “trở thành” (jāti).

Khi thấy được bản chất của sự “sanh”, bạn sẽ bắt đầu nhận ra rằng mọi thứ đều luôn mới. Mỗi 1 khoảnh khắc đều là mới, không có cái gì cũ cả. Tất cả những gì bạn nhận thức được bây giờ, bạn đều nhận thức lần đầu tiên. Ở trình độ hiểu biết này, rất nhiều vấn đề khó khăn trong cuộc sống sẽ không còn là khó khăn nữa. Trí tuệ sẽ bắt đầu thấy rằng chỉ có những tâm đang đến và đi mà thôi. Sẽ không còn sự tự đồng hoá (mình với các tâm ấy) và sự can thiệp vào tiến trình của các tâm ấy nữa; cái “tôi” sẽ không còn tham gia vào đó nữa.

***     *****     ***

Thiền sinh: Thưa thầy, con cần phải chú tâm vào cái gì khi tâm đã tĩnh lặng và rộng mở, rất ít suy nghĩ.

Thiền sư:   Hãy biết tâm chánh niệm. Bạn không phải chú tâm vào bất cứ cái gì hết. Điều cần làm là phải biết rằng bạn đang hay biết; nhận rõ chánh niệm vẫn đang có mặt và cứ tiếp tục biết như vậy. Luôn tự xác nhận với chính mình rằng: chánh niệm đang hiện hữu. Và cũng canh chừng xem phiền não có xảy ra trong tâm quan sát hay không. Phiền não nổi lên trong tâm quan sát sẽ tác động đến bạn mạnh hơn loại phiền não chạy thoáng qua tâm mình như 1 kinh nghiệm nhất thời. Loại đó không thành vấn đề lắm, điều quan trọng là phải để mắt đến loại phiền não thâm nhập vào tâm quan sát.

***     *****     ***

Thiền sinh: Con thấy rất khó để giữ chánh niệm trong một số hoạt động nhất định, nhất là trong bữa ăn.

Thiền sư:  Nếu biết chánh niệm mình yếu trong những lĩnh vực hoặc những hoạt động nhất định nào đó, thì bạn luôn phải chậm rãi, khoan thai hơn khi làm việc ấy.

Tự nhắc mình không được vội vàng, phải tự chuẩn bị cho mình. Hãy xác định việc gì là việc cần ưu tiên. Tự nhắc nhở rằng: tôi muốn giữ chánh niệm, muốn hay biết thật rõ ràng việc này. Tự nói với mình rằng: ăn không phải chỉ để ăn mà là để tập chánh niệm. Bằng những lời tự gợi ý như vậy, bạn sẽ khiến tâm mình chuyển hướng theo một định hướng nhất định nào đó. Đó chính là suy nghĩ một cách đúng đắn (Chánh Tư duy).

***     *****     ***

Thiền sinh: Có lúc con cảm thấy trong tâm mình chẳng có gì cả, chỉ ngồi yên đấy và tâm như trống rỗng.

Thiền sư:  Cảm giác trống rỗng này thường đến khi chỉ còn những đề mục rất vi tế. Nhưng nếu bạn vẫn tỉnh giác, nghĩa là không buồn ngủ, thì vẫn biết được cảm giác chánh niệm trong lúc đó. Bạn vẫn biết chánh niệm đang hoạt động, và chánh niệm rất rõ ràng. Chỉ cần tiếp tục giữ như thế là đủ.

Nếu cảm thấy khó nhận biết được tâm chánh niệm đang hoạt động, bạn cần thực hành nhiều hơn nữa. Thường xuyên tự hỏi mình: "Tâm đang hay biết cái gì?" Bằng cách này bạn sẽ dần dần học được cách nhìn tâm mình một cách rõ ràng hơn và biết được mức chánh niệm của mình đang như thế nào. Trước tiên bạn phải tập  nhận biết những hoạt động rất thô rõ của tâm như là tâm hay biết suy nghĩ, tâm nghe tiếng động, hay sự chuyển hướng của tâm đến một đối tượng nào đó. Cũng phải thường xuyên tự nhắc mình chánh niệm càng liên tục càng tốt; chính sự liên tục của chánh niệm sẽ giúp bạn nhận biết rõ ràng tâm chánh niệm. Nó sẽ giúp bạn nhìn được tâm mình. Cuối cùng bạn sẽ thấy chánh niệm diễn ra một cách tự nhiên trong mọi lúc.

Thiền sinh:  Làm thế nào để giữ được chánh niệm liên tục trong cuộc sống hàng ngày?

Thiền sư:   Bạn cần phải có chút ít trí tuệ, một chút hiểu biết rằng chánh niệm là việc lợi ích. Chỉ nghe người khác nói thì chưa đủ. Khát vọng và nhiệt tình tu tập chỉ thực sự nảy sinh khi bạn đã tự mình nhận rõ sự khác biệt mà chánh niệm đã mang đến cho cuộc đời mình. Bạn phải thực sự hiểu được chánh niệm đã mang lại lợi ích như thế nào cho chính mình. Những hiểu biết như vậy sẽ là động lực thúc đẩy bạn hơn bất cứ sự hỗ trợ hay khuyến khích, sách tấn nào từ bên ngoài.

***     *****     ***

Thiền sinh:  Con thấy chánh niệm trên thân thì dễ hơn. Khi lao động chân tay, con chỉ cần chú ý đến các cảm giác trên thân mình và cứ duy trì như vậy. Con thấy rất khó để quan sát được tâm khi phải làm các công việc trí óc. Làm cách nào để làm được điều đó? Cụ thể con phải chú tâm vào cái gì?

Thiền sư:  Niệm thân khác với niệm tâm. Bạn cần phải chú tâm một chút để niệm thân, nhưng để niệm tâm thì không cần phải như thế. 

Chánh niệm là một hoạt động của tâm, nó luôn luôn có mặt sẵn ở đó, và bạn không cần phải cố gắng làm gì nữa cả. Cố gắng chú tâm để chánh niệm lại là phản tác dụng.

Chỉ đơn giản hay biết tâm mình thôi cũng cần phải thực hành rất nhiều mới có thể làm được. Bạn phải tập để quan sát tâm mình một cách thành thạo, để hay biết tâm đang làm các công việc của nó như suy nghĩ, vạch kế hoạch, viết lách...Nếu chưa đủ công phu niệm tâm, bạn sẽ vẫn còn thường xuyên mất chánh niệm mỗi khi làm những công việc đó. 

***     *****     ***

Thiền sinh:  Con có một câu hỏi về chánh niệm trong giao tiếp ngoài xã hội. Khi con sống trong một môi trường xã hội hài hoà, thân mật, giao tiếp thân thiện với mọi người thì dường như nó là một dòng chảy tự nhiên, một cảm giác dễ chịu và thoải mái. Khi con áp dụng chánh niệm vào trong các tình huống giao tiếp như vậy, hình như nó lại làm gián đoạn dòng chảy tự nhiên đó và sự thoải mái cũng mất đi. Theo thầy thì nên thế nào ạ? 

Thiền sư:   Đó là do hiểu sai về pháp hành. Việc bạn biết mình đang giao tiếp với mọi người, biết việc giao tiếp hài hoà, thân thiện, biết só sự thoải mãi dễ chịu như vậy cho thấy bạn đã có chánh niệm về những gì đang diễn ra. Nếu bạn còn quyết định là phải quan sát nó, thì bạn đã làm quá mức rồi đấy. Bạn đang cố gắng thừa, cố gắng không cần thiết để chánh niệm và nó sẽ làm bạn cảm thấy không tự nhiên. Chỉ cần để chánh niệm trôi chảy tự nhiên với những gì đang diễn ra. 

Thiền sinh:  Nhưng như thế thì con lại thường cảm thấy rằng mình không chánh niệm.

Thiền sư:  Có thể là do thiếu sự khéo léo trong việc quan sát bằng chánh niệm tự nhiên. Nếu bạn chỉ quen áp dụng loại chánh niệm đầy ý thức áp đặt, và nếu đó chỉ là loại chánh niệm duy nhất bạn biết, thì bạn thường cứ bê nguyên si nó vào áp dụng khi chánh niệm trong giao tiếp. Điều chúng ta cần làm là phải học cách thực hành loại chánh niệm tự nhiên khi thực tập trong các khoá thiền tích cực, để tránh loại chánh niệm căng thẳng, loại chánh niệm có mục đích đó. Khi bạn chạm tới được dòng chảy chánh niệm tự nhiên này và chỉ làm việc với sự chánh niệm đang có mặt đó, bạn có thể áp dụng trong các tình huống giao tiếp ngoài xã hội và giữ chánh niệm một cách tự nhiên, thoải mái.

 Khi thực hành loại chánh niệm gượng ép và căng thẳng, khi cứ luôn chỉ đạo mình phải nhăm nhăm chánh niệm là chúng ta đã bóp méo hình ảnh thực tế và kinh nghiệm (những gì quan sát được)[13] bỗng trở nên dài dại, lóng ngóng, đẫn đờ như của giả. Chúng ta phải học hỏi để luôn duy trì trạng thái thư giãn thoải mái và rộng mở, chỉ thuần ghi nhận những gì đang diễn ra; chúng ta phải cố ý thực hành một cách đơn giản. Phải tiếp tục thực hành như vậy cho đến khi nó trở thành tự nhiên, cả khi ở một mình và cũng như khi tiếp xúc với người khác. Đối với hầu hết thiền sinh, điều này không dễ và sẽ cần rất nhiều thời gian thực hành một cách kiên nhẫn.

Thiền sinh:  Khi con ở một mình, con cảm thấy có sự chánh niệm rất thư giãn, dễ dàng và thoải mái. Nhưng khi giao tiếp, chánh niệm trở nên có cái gì đó hơi giả, hơi nhân tạo.

Thiền sư:   Bạn phải tự nhắc mình chánh niệm một cách thư giãn thoải mái như vậy khi tiếp xúc với người khác. Bạn cũng phải biết sự chú ý của mình đang nằm ở đâu. Khi ở một mình, hầu hết sự chú ý của bạn có xu hướng tất cả là "ở đây, trong này". Khi tiếp xúc với người khác, hầu như nó là "ở ngoài kia". Tại sao nó lại chạy hết ra "ngoài kia" như thế? Đó là vì bạn hứng thú với những gì đang diễn ra "ở ngoài kia", mà không thực sự hứng thú với những gì đang diễn ra "ở trong này". Khi sự chú ý chạy ra "ngoài kia", các suy nghĩ và cảm xúc sẽ được thả rông, không bị nhận biết và mọi thứ (phiền não) sẽ dần dần chất đống lên.

Thiền sinh: Đúng vậy! Đây chính là nơi các xung đột khởi lên trong con. Con cố gắng duy trì chánh niệm bên trong, nhưng khi nó muốn đi ra ngoài, nó làm ảnh hưởng đến chánh niệm bên trong đó.

Thiền sư:  OK, bên ngoài quan trọng, nhưng bản thân chúng ta cũng quan trọng chứ. Tại sao lại không chánh niệm cả hai, 50/50 nhỉ?

Thiền sinh: Dạ, nghe có vẻ được đấy ạ. Cứ như một giao kèo ấy.

Thiền sư:  Tất nhiên là cũng có sự linh động; trong một số trường hợp có thể là 60/40...Bạn cần phải thử nghiệm, học hỏi trong những tình huống khác nhau và cũng cần nhớ áp dụng những gì đã học hỏi được trong những khoá thiền tích cực.

***     *****     ***

Thiền sinh: Con thấy dễ chánh niệm trên bất cứ cái gì sanh khởi qua các căn môn[14] (6 giác quan). Nhưng con lại thấy bối rối khi cố gắng hay biết tâm chánh niệm. Con không biết phải đặt chánh niệm của mình ở đâu.

Thiền sư:  Tâm không thể thấy ở bất cứ nơi nào; cố gắng đi tìm nó chỉ uổng công vô ích. Cũng giống như cố đi tìm cái kính trong khi bạn vẫn đang đeo nó trên mắt. Tâm không phải là thứ bạn có thể nắm giữ hay nhìn ngắm. Bạn có thể nhận biết được tâm bởi vì nó đang làm công việc của nó. Chánh niệm luôn có sẵn ở đó; chính bởi điều đó nên bạn mới hay biết được mọi thứ. Bạn bị bối rối bởi vì bạn lại đi tìm một cái gì đó ngoài những thứ đã có sẵn ở đó, bởi vì bạn cứ nghĩ rằng nhất định phải có “một cái gì đó” nữa.

Hãy chắp hai tay lại với nhau như thế này. Bạn có cảm nhận được các cảm giác hay không?

Thiền sinh: Có ạ.

Thiền sư:  Bạn có nhận biết được là mình đang biết các cảm giác đó hay không?

Thiền sinh: Có ạ.

Thiền sư:  Đó chính là hay biết về tâm chánh niệm. Đừng cố gắng quá để tìm kiếm chánh niệm; chỉ thư giãn thoải mái và thấy nó đang có sẵn ở đó. Chúng ta thấy niệm tâm khó chẳng qua là do thiếu sự thực hành. Các thiền sinh có kinh nghiệm đều thấy rằng thực ra niệm tâm cũng dễ như niệm thân thôi.

***     *****     *****

Thiền sinh: Thầy nói rằng thiền vipassanā là loại thiền không cố gắng (một cách khiên cưỡng) bởi vì không phải lựa chọn đề mục nhất định để quan sát. Nhưng con thấy hình như mình vẫn luôn phải lựa chọn trong lúc thực hành; phải chọn xem nên quan sát đề mục đó lâu chừng nào, cần chú ý đến đề mục nào trong số rất nhiều đề mục khởi lên và vân vân.

Thiền sư:   Chánh niệm là một quá trình tiệm tiến (tiến triển dần dần). Lúc đầu tâm phải học hỏi để nhận biết có một cái tâm hay biết. Khi mới thực hành, bạn phải để cho tâm mình biết bất cứ đối tượng nào nó nhận biết được. Khi chánh niệm đã được thiết lập, tâm sẽ hay biết được nhiều đề mục một cách tự nhiên. Đến lúc này thì ta có thể lựa chọn. Bạn có thể tự hỏi mình: “Bây giờ đề mục nào quan trọng hơn để chú ý quan sát?”. Tuy nhiên, bạn cần phải xem lại cả cái tâm quan sát nữa. Trí tuệ sẽ lựa chọn, chứ không phải là “bạn”. Bạn phải kiểm tra xem tâm có tham, có móng đợi điều gì, có sân, có chối bỏ điều gì hay không. Bạn cũng phải tự nhắc nhở mình: đề mục không quan trọng, bạn cần phải nhìn tâm mình nữa. 

***     *****     *****

Thiền sinh:  Con có thói quen hay tập trung chú tâm vào một đề mục. Nhưng bây giờ thầy lại bảo con không được làm thế nữa. Làm thế nào để có thể hay biết được nhiều đối tượng cùng một lúc?

Thiền sư:   Bạn phải nhận biết rằng mình đang chánh niệm. Đừng quan sát mỗi đề mục; bạn cần thường xuyên xem lại xem mình có chánh niệm hay không nữa. Khi chánh niệm đã mạnh lên, nó sẽ tự động thấy được nhiều đề mục. Giống như một cái chảo parabol thu sóng truyền hình vệ tinh, chảo và máy thu càng tốt thì càng bắt được nhiều kênh hơn.

Các thiền sinh thường bắt đầu thực hành bằng cách chú tâm vào một đề mục, rồi khi tâm bắt đầu biết được nhiều đề mục khác nữa thì họ lại cứ nghĩ rằng tâm mình đang bị tán loạn. Đây là một vấn đề khó khăn trong thiền chỉ (samatha), nhưng đối với thiền quán (vipassanā) điều đó lại có nghĩa là tâm đã trở nên nhạy cảm hơn, có khả năng tiếp thu hơn và nhiều chánh niệm hơn.

Trong pháp hành chánh niệm, chúng ta bắt đầu bằng cách chú ý vào một đề mục (hơi thở, phồng xẹp hay cảm giác chẳng hạn), như vậy là đã có sự hay biết đề mục đó. Bước tiếp theo là biết mình đang hay biết. Rồi chúng ta cũng học cách để biết cả thái độ hành thiền của mình ở đằng sau sự hay biết ấy nữa. Sau một thời gian  thực hành, bạn sẽ có thể thấy được tất cả những điều đó trong cùng một lúc.  

Thiền sinh:  Điều đó tương đối dễ khi con chỉ quan sát cái nghe hay các cảm giác, nhưng con phải làm gì khi đối mặt với những cảm xúc mạnh như lo lắng, bất an hay sợ hãi? Làm thế nào để quan sát được chúng?

Thiền sư:  Hãy quan sát xem những cảm xúc ấy khiến bạn cảm thấy như thế nào. Chúng có làm bạn cảm thấy nóng nảy, bứt rứt, căng thẳng hay không? Bạn cũng phải chú ý đến các suy nghĩ đang có trong đầu và xem những suy nghĩ và cảm giác đó ảnh hưởng đến nhau như thế nào. Đừng để đánh mất mình trong dòng suy nghĩ hay bị các cảm xúc cuốn trôi mình đi. Hãy nhìn xem cách thức cái tâm đang làm việc ra sao. Bạn sẽ học hiểu ra được cách suy nghĩ tác động đến cảm xúc và ngược lại, cảm xúc ảnh hưởng đến suy nghĩ như thế nào. Bạn sẽ nhận ra được những lối mòn suy nghĩ nguy hại của mình và chính điều này sẽ khiến cho tâm bạn buông bỏ nó. Chẳng hạn, bạn sẽ dừng lại không để mình chìm đắm trong những cách suy nghĩ nhất định nào đó khi đã nhận ra chính cách suy nghĩ đó khiến cho tâm mình cảm thấy phiền não, bất an.

Tất nhiên bạn cũng cần phải có một cái tâm tương đối lắng dịu, trầm tĩnh để có thể quan sát và học hiểu ra được những điều ấy. Điều rất quan trọng nữa là phải biết được lý do tại sao mình quan sát. Nếu quan sát vì mình thực sự hứng thú tìm hiểu những gì đang diễn ra, trí tuệ sẽ sanh khởi. Nhưng nếu chỉ quan sát với hy vọng rằng việc đó sẽ khiến các cảm xúc khó chịu biến đi mất thì sẽ chẳng có tác dụng gì đâu.

Thiền sinh:  Làm thế nào để biết khi nào trí tuệ sanh khởi?

Thiền sư:   Bạn sẽ thấy điều ấy rất rõ. Bạn sẽ có một kinh nghiệm như là “A, bây giờ thì tôi đã hiểu”. Đó chính là sự hiểu biết thực sự, chứ không phải là hiểu biết bằng tri thức suông nữa. Bạn sẽ không cần phải hỏi bất cứ ai cả, mà sẽ tự mình biết ngay thôi. 

***     *****     *****

Thiền sinh:  Chúng ta có tạo nghiệp không khi đang thực hành chánh niệm, khi đang hay biết tâm chánh niệm?

Thiền sư:   Cũng có thể nói như vậy, đang tạo nghiệp thiện.

Thiền sinh: Nghiệp thiện nghĩa là sẽ mang đến một kiếp sống tốt đẹp hơn hay là chấm dứt tái sanh?

Thiền sư:  Một kiếp sống tốt đẹp hơn, một nhân cách tốt đẹp hơn, một cái tâm tốt đẹp hơn. Chánh niệm đó chỉ là nghiệp, chỉ là một hành động. Chỉ những hành động mang đến trí tuệ, loại trí tuệ dẫn đến chấm dứt sanh tử luân hồi, thì nghiệp mới mang lại quả báu theo cách đó. Tái sanh không thể chấm dứt bằng nghiệp; tái sanh chỉ có thể chấm dứt được bằng trí tuệ, paññā.

CHÁNH NIỆM KHÔNG CẦN GẮNG SỨC

Thiền sinh: Thưa thầy, ngày hôm qua con rất ngạc nhiên khi thấy chánh niệm của mình mạnh hơn hẳn. Con có thể thực sự nhìn thấy chánh niệm mạnh lên, cứ như một phép mầu ấy. Và đến cùng với nó là một cảm giác tự tin, một cảm giác rất mới mẻ. Dường như là quá trình chánh niệm dẫn đến chánh niệm hơn đó chỉ là một tiến trình đang diễn ra và chẳng liên quan gì đến con cả. Dường như con chẳng cần phải gắng sức làm gì cả bởi vì tiến trình đó chỉ đang tự diễn ra.

Thiền sư:  Chúng ta có thể gọi đó là trạng thái không cần gắng sức (effortless). Không gắng sức với nghĩa là bạn không đưa thêm sự cố gắng của mình vào đó nữa, tiến trình tự nó đã có sự cố gắng trong đó, tự nhiên đang làm công việc của nó.  

Thiền sinh: Có lúc con cảm thấy như thế, có lúc lại không. Nó cứ tới lui, tới lui như vậy.

Thiền sư:  Nghĩ lại lúc bạn gắng sức và lúc kinh nghiệm được trạng thái không cần gắng sức này, có phải trạng thái không cần gắng sức chỉ đến khi bạn không còn móng đợi nó, không còn cố đạt cho bằng được nó nữa đúng không?

Thiền sinh:  Dạ, đúng đấy ạ.

Thiền sư:  Chính vì vậy mới cảm thấy nó thật kỳ diệu, bởi vì bạn không mong đợi nó. Nhưng khi chúng ta cố đạt tới nó, mong chờ nó đến thì nó lại chẳng đến cho! Chúng ta luôn phải ghi nhớ sự khác nhau giữa sự cố gắng cá nhân và việc Pháp tự làm công việc của nó (Pháp đang tự vận hành). Khi còn gắng sức phấn đấu, chúng ta vẫn tin rằng: “chúng ta” là người đưa đầu vào để tạo ra kết quả (đầu ra). Nhưng khi Pháp đã tiếp quản công việc, không có cố gắng đạt đến một nơi nào nữa cả, chỉ có làm những việc cần phải làm. 

Nếu bạn cứ tham gia vào công việc hành thiền, cứ cố gắng phấn đấu một cách cá nhân, bạn sẽ không thể thấy được những gì đang diễn ra một cách tự nhiên đâu. Chỉ khi đứng lùi lại phía sau, chúng ta mới có thể thấy được tiến trình chánh niệm đang thực sự diễn ra một cách tự nhiên. Chính vì vậy mà đôi khi tôi hay hỏi thiền sinh rằng: 

“Bạn có thấy mình vẫn nghe được  ngay cả khi không cố gắng nghe, vẫn nhìn thấy ngay cả khi không cố gắng nhìn, vẫn biết mọi việc  ngay cả khi không cần tập trung chú tâm không?”

Tôi muốn thiền sinh đạt tới chỗ nhận ra rằng không cần phải tập trung chú tâm, mà tính biết của tâm vẫn đang hoạt động. Tôi muốn thiền sinh, nhất là những người đã hành thiền nhiều năm, chỉ cần nhận ra được điều đó đang diễn ra. Họ quá bận rộn, mê mải nghĩ rằng mình đang hành thiền. Nhưng sau nhiều năm thực hành, pháp hành của họ đã đạt được đà quán tính, đã có đà tiến thì họ phải biết đứng lùi lại phía sau để nhìn những gì đang diễn ra. Họ cần phải chuyển từ “làm” và “hành” sang “hay biết”. 

Tất nhiên là không dễ chuyển, không dễ đổi ngay sang một mô thức khác. Nhưng có được thông tin hướng dẫn này cũng là điều tốt bởi vì chính điều đó sẽ giúp bạn thỉnh thoảng chuyển đổi sang mô thức mới. Bằng cách này bạn sẽ dần dần hiểu được những gì đang thực sự diễn ra và buông bỏ được mô thức cũ. 

Chỉ khi không làm điều gì nữa cả, chúng ta mới có thể thấy được cái không tạo tác (non-doing), cái vô ngã.

Chính vì thế mà đà quán tính mới thật là quan trọng, khi đó mọi việc tiếp tục tự diễn tiến, không cần trợ giúp từ bên ngoài, và bạn thực sự thấy được mình hoàn toàn chẳng tham gia. Nhưng bạn không cần phải cố hiểu điều này. Cứ thực hành miên mật, rồi hiểu biết sẽ tự đến. Khi đã hiểu được rằng tiến trình này chỉ đang tự diễn ra, tâm sẽ bắt đầu nhìn mọi thứ từ góc độ này ngày một nhiều hơn. 

***     *****     ***

Thiền sinh: Bạch thầy con vẫn đang phải vật lộn để từ bỏ những thói quen cũ của mình. Con đã được (nhà trường và xã hội) dạy dỗ để trở thành một con người của công việc, phải luôn tập trung, phải chú ý. Con thấy rất khó buông bỏ thói quen đó và mở rộng tâm mình ra.

Thiền sư:   Đừng lo lắng điều đó, rất nhiều người đã từng trải qua quá trình ấy. Thông thường chúng ta bắt đầu bằng việc quan sát. Rồi sau khi đã được dạy và hiểu thông tin hướng dẫn thực hành đúng, chúng ta chỉ cần chờ đợi và nhìn. Khi chánh niệm đã có được đà quán tính, “chúng ta” không cần phải làm bất cứ điều gì nữa. Tâm sẽ tự biết phải làm gì. Ở giai đoạn này thì không còn chút cố gắng cá nhân nào nữa. Bạn có thể gọi nó là thứ chánh niệm không cần gắng sức.

Khi đã đến được “chỗ ấy”, cẩn thận đừng có dính mắc vào trạng thái (không cần gắng sức) đó. Có thể sẽ có những khoảnh khắc, hoặc một vài giờ, một vài ngày hay thậm chí cả hàng tuần chánh niệm “không cần gắng sức” và rồi sẽ lại đánh mất nó. Hầu hết tất cả mọi người phải cần đến hàng năm trời để trạng thái đó trở thành thực sự tự nhiên.

Thiền sinh: Có phải thầy nói chỉ chờ đợi và nhìn cũng giống như cái thầy gọi là “không đi đến đề mục mà chỉ cần để đề mục tự đến với mình” không?

Thiền sư:   Đúng, song ngay cả từ “đến” cũng không hoàn toàn chính xác, bởi vì thực ra đề mục vẫn luôn có sẵn ở đấy; đề mục và tâm hay biết luôn đi cùng với nhau.

  

***     *****     ***

CHÁNH NIỆM KHI ĐỌC SÁCH

Thiền sinh: Dạo này con có nhiều thời gian hơn để đọc sách, và con băn khoăn không biết làm cách nào tốt nhất để giữ chánh niệm trong khi đọc sách.

Thiền sư:   Ai đang đọc sách? Đọc sách là gì?

Thiền sinh: Tâm đang đọc sách.

Thiền sư:   Bạn có biết được cái tâm ấy không? Tâm đang đọc sách, tâm đang hiểu, tâm đang sử dụng trí thông minh của nó.

Thiền sinh: Có cần phải cố gắng để làm điều đó không ạ?

Thiền sư:  Đừng cố ý làm điều đó trong khi đọc; Bạn phải cố gắng nhận biết cái tâm đang làm việc mỗi lúc bạn thực hành. Khi đã thực hành cả một thời gian dài, khi quan sát tâm đã trở thành một thói quen, bạn sẽ rất dễ nhận thấy rằng chúng ta sử dụng tâm trong tất cả mọi hoạt động, dù là hoạt động trí óc hay hoạt động tay chân.

Thiền sinh: Có lúc con quên mình, bị cuốn theo những gì mình đang đọc.

Thiền sư:   Đúng, điều đó có thể xảy ra. Nếu bạn rất hứng thú với những gì đang đọc, bạn sẽ thường bị nó cuốn đi, tâm đắm chìm vào trong đó.

Thiền sinh: Vì vậy con phải cố gắng không bị lôi đi như thế.

Thiền sư:   Bạn chỉ cần nhận ra mỗi khi mình bị lôi đi là được. Bạn có thể phát hiện ra sự khác biệt giữa khi hoàn toàn bị thu hút vào trong cuốn sách với khi bạn vẫn giữ được chánh niệm và thư giãn trong khi đọc. Hai cảm giác ấy rất khác nhau. 

THÁI ĐỘ SAI VÀ THÁI ĐỘ ĐÚNG

Thiền sinh: Hôm nay con cảm thấy rất bực mình, cảm thấy không thể hiểu được, không biết cần phải làm gì và không biết mình phải hành thiền như thế nào nữa.

Thiền sư:   Trong những trường hợp như thế thì đừng cố hành thiền nữa mà hãy kiểm tra lại thái độ hành thiền của mình như thế nào. Bạn phải nhận ra được là mình đang hành thiền với một thái độ sai. Bạn bực mình chính bởi vì thái độ sai lầm. 

***     *****     ***

Thiền sinh: Con thấy rất khó để gọi tên được thái độ hay các cảm xúc của mình. Mặc dù con có thể cảm thấy được nó là tích cực hay tiêu cực. Nếu chỉ chánh niệm như thế thôi thì đã đủ chưa ạ?

Thiền sư:  Thế là đủ. Gọi tên hay không, không quan trọng. Hầu hết thiền sinh chỉ tập trung chú tâm quá mức vào đề mục đến nỗi không thể hay biết gì về tâm mình. Thường xuyên kiểm tra lại thái độ hành thiền của mình, bạn sẽ tạo được một thói quen luôn biết mình đang hành thiền với một trạng thái tâm như thế nào. Khi đã quen quan sát tâm mình, bạn sẽ thấy được cả bức tranh toàn cảnh: thái độ hành thiền, đề mục, các cảm giác và cảm xúc cũng như bất cứ sự thay đổi nào đang diễn ra.

Thiền sinh:  Thưa thầy, con nghĩ là con không thực sự hiểu thái độ hành thiền nghĩa là gì. Có phải thầy muốn nói đến trạng thái tâm hay là việc xem mình có bị sân hay không?

Thiền sư:   Bạn có thể gọi nó là trạng thái tâm hay thái độ đều được cả. Nó chính là những lời bình luận tích cực hay tiêu cực trong tâm bạn, nó đánh giá phán xét bất cứ cái gì bạn đang liên hệ đến. Chẳng hạn, nhìn thấy đồ ăn trên bàn, tâm phản ứng một cách tự động liền "Ồ...". Thái độ đằng sau sự phản ứng đó là gì? Nó rất rõ, đúng không? Trong những lúc như thế, bạn đã bộc lộ thái độ của mình rất rõ. Thái độ của chúng ta luôn tự thể hiện ra bằng cách này hay cách khác.

Thiền sinh:  Như vậy thì suy nghĩ khác thái độ phải không ạ?

Thiền sư:  Đúng, nhưng suy nghĩ có thể phản bội lại thái độ; nó cũng có thể là sự thể hiện của thái độ. Cũng y như vậy, các hình ảnh, cảm giác, những lựa chọn, quyết định và một số biểu hiện về thân, khẩu khác cũng có thể cho thấy thái độ của bạn.

***     *****     ***

Thiền sinh:  Bình thường thì con dễ thấy được các thái độ tiêu cực của mình, thư giãn thoải mái và buông bỏ chúng. Nhưng đôi khi tâm con cảm thấy rất rối trí, lẫn lộn và không biết phải làm gì cả.

Thiền sư:  Chỉ cần nhìn sự rối loạn ấy. Mỗi khi tâm tôi rối loạn, mờ mịt, thì tôi dừng lại, không làm gì cả, tự nhìn lại mình và đợi cho đến khi tâm đã định tĩnh trở lại. Khi tâm bạn còn rối loạn sẽ không thể có trí tuệ. Nếu cố nghĩ giải pháp, hay câu trả lời cho một vấn đề trong trạng thái tâm rối loạn, lẫn lộn, bạn sẽ chỉ có được những câu trả lời cũng mê mờ, lẫn lộn. Đừng cố làm gì lúc ấy, thậm chí cũng đừng cố hành thiền nữa.

Khi tâm bạn đang ở trạng thái tiêu cực cũng áp dụng nguyên tắc ấy. Đừng làm gì hết. Bất cứ việc gì bạn làm, nghĩ hay nói cũng đều là tiêu cực, không cách này thì cách khác. Chỉ cần quan sát trạng thái tâm tiêu cực đó cho đến khi nó hạ xuống. Nếu có thái độ hành thiền đúng đắn, bạn sẽ dễ làm điều đó hơn. Khi tâm đã dịu xuống và định tĩnh trở lại, bạn sẽ có được những quyết định khôn ngoan.

Vì vậy, hãy quan sát sự rối trí đó. Đừng cố đẩy đuổi hay lờ tịt nó đi mà hãy tạo thói quen quan sát nó một cách tách rời (như một người từ bên ngoài quan sát). Mỗi khi rối trí về một vấn đề nào đó, tôi đều dừng lại không suy nghĩ nữa.  Lý do gây ra rối trí, lẫn lộn là do mình không có sự sáng suốt, không có trí tuệ về vấn đề đó. Cố gắng nghĩ trong trạng thái tâm như thế chỉ làm mình thêm rối. Quan sát các cảm giác và cảm xúc đang có mặt lúc đó sẽ giúp bạn định tĩnh trở lại. Khi tâm đã lắng đọng, nó mới có thể xem xét và đánh giá được tình huống. 

***     *****     ***

Thiền sinh:  Có những lúc con thấy tâm mình rất mờ, mờ đến mức không thể tập trung vào việc gì được cả. Dù cố thế nào chăng nữa cũng không thể chú tâm được vào bất cứ cái gì.

Thiền sư:   Đừng cố làm gì cả - và cũng đừng bao giờ cố gắng chú tâm. Kiểm tra lại xem mình đang cảm thấy như thế nào về cái tâm mờ mịt ấy. Khi mọi việc không giống như chúng ta  nghĩ, tâm liền cho rằng chúng ta phải làm một việc gì đó ngay, rằng chúng ta cần phải cải thiện tình trạng ấy. Nếu có thái độ sai lầm như thế, bạn sẽ càng khó để làm việc với tình huống hiện tại. Nếu không thấy ra được thái độ sai lầm này, nó sẽ tiếp tục thúc đẩy bạn hành động hay phản ứng.

Nếu thấy mình ở trong tình huống khó khăn như vậy, thay vì cố gắng làm một điều gì đó, bạn hãy dừng lại một chút và suy nghĩ. Hãy nhìn vào sự việc, suy nghĩ xem điều hợp lý nhất nên làm là gì, rồi nhìn tiếp vào những gì đang diễn ra. Suy nghĩ cẩn thận về những điều mình sắp làm còn quan trọng hơn việc làm điều gì đó để thoát ra khỏi tình huống hiện tại.

Thiền sinh: Nhưng khi tâm mờ mịt thì rất khó để nghĩ ra được điều gì...

Thiền sư:   Chỉ chấp nhận như nó đang là. Đây là điều rất quan trọng. Nếu không thể chấp nhận được hoàn cảnh, không chấp nhận được khó khăn, bạn sẽ không thể quan sát được nó. Hãy chấp nhận cảm giác mờ mịt đó như là một tính chất của tâm, một cách thức hoạt động mà bỗng nhiên tâm rơi vào trong lúc này.

Thiền sinh: Nhưng khi tâm mờ, nó mụ mị đến mức...

Thiền sư:   Thái độ của bạn đối với trạng thái tâm đó như thế nào mới thực sự là điều quan trọng. Nếu cảm thấy tiêu cực, bạn sẽ không thể làm được điều gì, không thể học hỏi được gì từ nó. Tự nhắc mình rằng cảm giác mụ mị chỉ là một trạng thái tâm. Tự nhắc mình rằng mình muốn hiểu được trạng thái tâm này, hiểu cách thức hoạt động của nó như thế nào. Như vậy, chính trạng thái tâm mờ đó sẽ trở thành đề mục để bạn quan sát. Hãy quan sát những gì diễn ra với nó. Nó có trở nên mờ hơn hay đỡ mờ đi? Bây giờ bạn đã biết cách làm, lần sau nếu tâm mờ, hãy thử làm xem sao.

Một lần nữa bạn thấy thông tin hướng dẫn quan trọng đến mức nào. Mới hôm vừa rồi, tôi có nói với một thiền sinh người Miến rằng: mỗi khi có một cảm xúc sanh khởi trong tâm, bạn hãy tự hỏi mình rằng: "Tôi sẽ cảm thấy cảm xúc đó hay là hay biết nó?". Nói cách khác: "Bạn sẽ quan sát nó tách biệt như một người bên ngoài nhìn vào, hay sẽ nhào vô, tham gia vào cảm xúc đó?". Câu đó đã tạo nên sự thay đổi rất lớn cho rất nhiều thiền sinh. Chỉ cần nghĩ đến câu hỏi đó, chỉ cần đặt câu hỏi đó thôi cũng đem lại sự khác biệt lớn cho cách phản ứng của tâm rồi. Bạn cần có thông tin hướng dẫn đúng đắn để có được cách suy nghĩ đúng đắn và để có được thái độ đúng đắn.

TÂM MONG ĐỢI VÀ SỰ KIÊN NHẪN

Thiền sinh: Tại sao mỗi khi mình móng đợi (kết quả) thì sự việc lại trở thành tiêu cực? Tiến trình này hoạt động như thế nào?

Thiền sư:  Móng đợi là sự thể hiện của tâm tham. Tâm móng đợi hiện diện là bởi vì có tâm si, bởi vì chúng ta không thấy được mọi thứ như chúng thực sự đang là. Nếu thực sự chấp nhận được mọi thứ như chúng đang là, chắc là chúng ta sẽ không có mong đợi điều gì. Nhưng khi không hiểu biết, chúng ta có xu hướng mong đợi. Mong đợi càng nhiều, tâm sân sẽ càng lớn khi sự mong đợi đó không trở thành sự thật.

***     *****     ***

Thiền sinh: Thưa thầy, làm thế nào để phát triển được tính kiên nhẫn?

Thiền sư:   Hãy quan sát tâm sân (dosa). Tâm sân mới chính là vấn đề. Thầy tôi luôn nói rằng tất cả mọi vấn đề trên thế gian này đều xuất phát từ tam độc: tham, sân, si. Luôn để mắt đến chúng. Quan sát các tâm bất thiện quan trọng hơn vì khi bạn chế ngự được chúng, các tâm thiện sẽ tự động khởi lên. Chính vì vậy mà tôi đặt tên cho cuốn sách đầu tiên là "Đừng coi thường phiền não”.

Trước kia, tôi đã từng tham dự rất nhiều khoá thiền tích cực để cố gắng phát triển các tâm thiện lên; nhưng con người tôi không thực sự thay đổi. Tôi vẫn không trở thành một con người tốt hơn. Đó là vì tôi đã quên không nhìn các tâm bất thiện của mình. Tâm tôi chỉ có thể bắt đầu tốt dần lên khi tôi biết quan sát các tâm bất thiện. Quan sát chúng một cách thật sự miên mật và kiên nhẫn đã giúp tôi hiểu rõ được bản chất của chúng.

Thiền sinh: Nếu nói rằng tâm móng đợi và sự thiếu kiên nhẫn là hai loại phiền não chính cần phải tìm ra trong quá trình hành thiền, như thế có đúng không ạ?

Thiền sư:  Đúng, bạn cần phải quan sát tâm thiếu kiên nhẫn một cách kiên nhẫn. Bản thân tôi đã trở nên kiên nhẫn hơn xưa rất nhiều bởi vì tôi thường quan sát sự thiếu kiên nhẫn ấy mỗi khi nó khởi lên.

***     *****     ***

Thiền sinh: Đôi khi con có cảm tưởng rằng sự quán chiếu và thẩm xét lại thiên về việc thao túng kinh nghiệm, làm thay đổi những gì quan sát được theo một cách nào đó, bởi vì đằng sau sự quán chiếu đó luôn có tác ý (ý định), tác ý này xuất phát từ sự mong đợi, mong muốn điều gì đó. 

Thiền sư:   Nếu có cảm giác mong chờ một kết quả nào đó sẽ đến trong việc quán chiếu, chứ không phải quán chiếu vì muốn hiểu hiết, thì tức là tâm đang thao túng sự việc. Mỗi khi có cảm giác này, bạn phải kiểm tra lại tâm mình xem có đúng là tâm đang cố gắng làm như thế không. Quán chiếu là chỉ muốn hiểu theo một cách hoàn toàn rộng mở, muốn biết chính xác cái gì đang diễn ra. Nó không muốn khống chế, thao túng sự việc.

Thiền sinh:  Thường thì con cũng không thấy muốn được kết quả gì cả. Con chỉ cảm thấy như là có rất nhiều khía cạnh của kinh nghiệm để có thể hướng chánh niệm đến. Đó là lý do con cứ tự hỏi tại sao mình lại chọn cái này chứ không phải cái kia, tại sao lại thích quan sát nó hơn, và liệu như thế có phải là có sự mong muốn nào đằng sau sự lựa chọn ấy hay không.

Thiền sư:   Bạn cũng có thể xem xét theo cách đó. Tự hỏi mình tại sao lại chọn quan sát cái đó. Nhưng có lúc nó không phải là sự lựa chọn của bạn; tâm tự động chọn. Khi quán chiếu, thẩm xét bạn phải luôn ghi nhớ rằng tâm đang tự làm công việc của nó (chứ không phải “tôi” quán chiếu). Nếu bạn tự đồng hoá mình với tiến trình quán chiếu này, nó sẽ trở nên rất phức tạp. Nhưng nếu chỉ nhận biết rằng tâm đang làm việc, tâm đang lựa chọn thì sẽ dễ dàng quan sát và tìm hiểu cách thức hoạt động của tâm hơn.

Mỗi khi quán chiếu, điều quan trọng là bạn phải luôn xem lại xem mình có móng đợi điều gì không[1]. Một điều có thể xảy ra là bạn đã từng nghe hay đọc điều gì đó giống giống với những gì bạn đang kinh nghiệm được trong thiền và - vì không ý thức được điều đó - bạn có thể sẽ diễn dịch hoặc chế biến kinh nghiệm của mình theo như những gì mình đã được đọc.

***     *****     ***

Thiền sinh: Con cảm thấy việc quan sát tâm làm con rất nhanh chán, nhất là trong khi ngồi thiền.

Thiền sư:  Tại sao lại chán?

Thiền sinh:  Con đoán chắc là do mình mong đợi điều gì đó xảy ra.

Thiền sư:   Đúng thế, khi chúng ta mong đợi điều gì đến thật nhanh, tâm không thể chờ đợi được và cảm thấy chán.

Thiền sinh: Vậy thì con phải làm gì? Ngừng lại không hành thiền nữa chăng?

Thiền sư:   Bạn cần phải tập kiên nhẫn. Nhận biết ngay mỗi khi tâm ham muốn kết quả và tự nhắc mình có thái độ đúng đắn. 

Chỉ khi tâm đơn giản, tuệ giác mới phát triển. Một cái tâm phức tạp, luôn nghĩ ngợi, mong chờ, hoạch định...sẽ ngăn cản trí tuệ lớn lên.

Tâm phải đơn giản để an trú trong hiện tại và để thấy được mọi thứ như nó đang là. Khi chánh niệm thực sự có mặt ở đây và bây giờ, tâm sẽ không bao giờ biết chán.

***     *****     ***

Thiền sinh: Con thường có rất nhiều mong đợi trong khi hành thiền và thường hay dính mắc vào kết quả. Nhưng giờ đây con cố gắng không đòi hỏi phải thực hành để được cái này cái kia nữa, mà chỉ thực hành vì lợi ích của chính sự thực hành. Liệu không đòi hỏi gì như thế có được không ạ?

Thiền sư:  Được, thế là tốt. Khi nhân duyên, điều kiện đã được đầy đủ thì quả sẽ tự trổ sanh một cách tự nhiên. Đợi chờ kết quả đến là tâm tham. Trí tuệ thấu hiểu được rằng chỉ cần làm việc với các nhân duyên nhất định sẽ mang lại kết quả và vì vậy không cần phải lo lắng đến chuyện ấy nữa.

Tuy nhiên, cái tâm mình rất hay giở trò. Có thể bạn thấy mình không có mong đợi nào, nhưng bỗng nhiên nó lại len lỏi vào lúc nào không biết. Do đó, đừng quá quan tâm đến các kinh nghiệm có được trong thiền mà hãy cố gắng quan sát cái tâm mình. Nếu bạn chú ý nhiều hơn đến tâm, bạn sẽ dễ dàng nhận ra được mỗi khi có bất kỳ loại tâm tham nào lẻn vào.

CẦU NGUYỆN VÀ THIỀN

Thiền sinh: Cầu nguyện có tầm quan trọng như thế nào so với việc hành thiền, thưa thầy?

Thiền sư:   Bạn có thể cầu nguyện bao nhiêu lần một ngày?

Thiền sinh: Mỗi khi xả thiền là con đều cầu nguyện. Có nên cầu nguyện khi hành thiền hay cầu nguyện vào lúc khác thì tốt hơn?

Thiền sư:  Thiền tập là chánh niệm với hiểu biết đúng đắn. Bạn có thể chánh niệm biết rằng việc cầu nguyện đang diễn ra. Như vậy, cầu nguyện và hành thiền có thể diễn ra cùng một lúc.

Thực hành lời dạy của Đức Phật cũng như đang cầu nguyện hay đảnh lễ Ngài. Lời dạy chủ yếu của Đức Phật đối với các đệ tử là hãy chánh niệm trong mọi lúc, chánh niệm càng nhiều càng tốt. Đức Phật thường xuyên nhắc nhở các đệ tử không được phóng dật quên mình - trong tiếng Pali là "appamādena sampādetha”. Do vậy, mỗi khi chúng ta nhớ đến lời dạy này và thực hành chánh niệm là chúng ta đang đảnh lễ Ngài. Lời cầu nguyện không nhất thiết cứ phải thể hiện bằng lời nói, nó có thể là một thái độ trong tâm. Cũng như thế, nếu chánh niệm được suốt cả ngày, là chúng ta đang đảnh lễ Đức Phật suốt cả ngày đấy.

Từ "Buddha" (Phật) nghĩa là "người tỉnh thức", và hay biết, tỉnh thức chính là đặc tính của trí tuệ. Mỗi khi tu tập trí tuệ là khi chúng ta đang cung thỉnh Ngài. Điều đó cũng như mình đang được ở cùng Ngài trong lúc đó.

THIÊN ĐƯỜNG VÀ ĐỊA NGỤC

Thiền sinh: Con thấy khái niệm về các cõi trời và địa ngục cùng với sự tái sinh thật khó chấp nhận. Giáo lý các tông phái đạo Phật khác rất dễ hiểu và có thể thực hành ngay, chứng nghiệm trực tiếp. Theo thầy thì nên nhìn nhận những khái niệm đó như thế nào?

Thiền sư:   Bạn không bắt buộc phải tin vào các cảnh giới sinh tồn hay sự tái sanh. Cứ tiếp tục thực hành. Khi đã có trí tuệ hơn bạn sẽ bắt đầu hiểu được tất cả những thứ đó một cách đúng đắn.

Bạn có thể thấy được các cảnh giới sinh tồn đó như là những tính chất tâm khác nhau. Khi bạn cảm thấy khổ sở, tâm chính là địa ngục, khi nhập an chỉ định (jhāna), bạn đang ở cõi trời.

Cuộc sống chính là sự phản chiếu của tâm mình.

Nếu hiểu được tâm mình, bạn sẽ hiểu được cả thế gian.

Bạn không cần phải tin những điều mà bạn không thể hiểu nổi về mặt tri thức. Chỉ cần tiếp tục tìm hiểu, quán chiếu. Chỉ cần tiếp tục học hỏi từ các kinh nghiệm của chính mình.

DÍNH MẮC VỚI CHÁNH NIỆM 

Thiền sinh: Thưa thầy, dính mắc với chánh niệm có được không ạ?

Thiền sư:  Không, không được! Không cần thiết phải dính mắc với chánh niệm, chánh niệm phát triển bởi vì có đà quán tính của nó. Có cái gì ở đó mà dính mắc? bất cứ sự dính mắc nào cũng cần phải tránh. Tất nhiên là người ta vẫn có thể dính mắc vào bất cứ thứ gì trên đời, nhưng tốt nhất là không nên không dính mắc vào bất cứ cái gì.

MUỐN MÌNH HƠN NGƯỜI 

Thiền sinh: Con thường quan sát thấy mình mong cho người khác kém cỏi để mình sẽ trở thành người giỏi nhất.

Thiền sư:  A, vậy là tốt, bạn đã biết được tâm mình rồi đấy. Bản chất của tâm mình là luôn muốn mình hơn người, muốn thấy kẻ khác phải thấp kém hơn mình. Chỉ khi nhận ra được điều này chúng ta mới có cơ hội thay đổi chính mình.

Thiền sinh:  Làm thế nào để con xử lý những điều ấy một cách khéo léo?

Thiền sư:  Hãy xem mình cảm thấy như thế nào khi có những suy nghĩ như thế trong tâm. Bạn sẽ thấy nó chẳng dễ chịu chút nào đâu. Nếu bạn nhận rõ được cảm giác này mỗi khi ý nghĩ đó sanh khởi, tâm sẽ nhẵn mặt dần với trạng thái khó chịu đó và sẽ không còn muốn như vậy nữa. Tâm nhận ra những cách suy nghĩ ấy không chỉ là khó chịu mà còn không cần thiết phải nghĩ như thế, chúng là suy nghĩ bất thiện. Khi tâm đã hiểu được như vậy, nó sẽ dễ dàng buông bỏ.

DÍNH MẮC VỚI CÁI TÔI

Thiền sinh: Con đã từng thành đạt và cũng từng đau khổ rất nhiều trong cuộc đời. Giờ đây con thực sự trân trọng pháp hành này, nhưng mà con vẫn còn dính mắc rất nhiều với cái “ngã” của mình, với cái “tôi” đang làm những việc này. Con thấy việc phải từ bỏ cái ngã, từ bỏ cái “tôi” đó rất đáng sợ.

Thiền sư:  Bạn không cần phải tin vào cái gì và không cần phải từ bỏ. Bạn chỉ cần thực hành. Không có ai ở đây thực sự tin rằng không có cái " tôi" đâu.

Thiền sinh: Cứ như là con sẽ phải rơi vào một nơi rỗng không nào đó.

Thiền sư:  Đó chỉ vì bạn không hiểu. Chỉ cố gắng buông bỏ là một cách thực hành vô nghĩa. Đừng lo lắng điều đó; miễn là bạn cảm thấy có niềm vui và hứng thú trong pháp hành, thế là được. Tất cả việc bạn cần phải làm chỉ là thu nhận thông tin hướng dẫn và khám phá nó. Không cần thiết phải cố tin vào sự tồn tại hay không tồn tại của bất cứ cái gì cả. 

LÒNG THAM VÀ TRÍ TUỆ

Thiền sinh: Thưa thầy, có thể thích cái gì đó mà vẫn không có tâm tham trong đó được không?

Thiền sư:  Có thể nói thế này: trí tuệ cũng mong muốn. Nhưng trí tuệ có động cơ khác; nó hiểu được lợi ích thực sự của điều gì đó, và do đó nó đi tới điều đó. Nó rất khác với lòng tham.

Thiền sinh:  Con nghĩ đến những thú ham thích tự nhiên, như là đi dạo trong rừng và nghe tiếng chim gõ kiến.

Thiền sư:   Đó là tâm tham! Tôi sẽ cho bạn một ví dụ khác. Có người khi nghe kể về Niết Bàn, cố gắng thực hành thật tích cực bởi vì họ muốn đạt được nó. Đó cũng là tâm tham; họ chẳng có chút khái niệm về Niết Bàn thực sự là gì cả. Điều đó cũng y như việc cố bươn chải kiếm cho thật nhiều tiền, nghĩ rằng một khi đã có tiền thì tất cả mọi mơ ước của mình sẽ biến thành hiện thực.

Khi trí tuệ đã hiểu được điều gì đó, không có sự nôn nóng, không có sự thúc đẩy phải đến được nơi đó ngay lập tức. Nó hiểu được cái gì là những nhân duyên cần phải có để đạt đến mục đích và sẽ làm việc một cách đều đặn vững vàng để hoàn thành chúng. Trí tuệ luôn luôn nhìn thấy cả hai mặt của vấn đề, mặt tốt và mặt xấu; nó nhìn sự việc từ nhiều góc độ khác nhau. Khi trí tuệ nhìn thấy cái gì màu đen, nó cũng hiểu rằng: cái đó không trắng. Khi nhìn thấy đau khổ, nó cũng hiểu rằng điều ngược lại với đau khổ là có thể đạt được, và đó chính là điều mà nó sẽ phấn đấu để đạt đến.

Khi trí tuệ có mặt thì sẽ không bao giờ có thất vọng, bực bội hay buồn nản chỉ vì mục đích chưa đạt tới. Bởi vì có sự hiểu biết thực sự nên nó biết rằng cứ tiếp tục tiến bước trên con đường ấy, nhất định sẽ tới được nơi ấy. Lòng tham luôn luôn có sự thất vọng khi còn chưa đạt tới đích của nó.

***     *****     ***

Thiền sinh: Khi ngồi thiền con hay biết được nhiều đề mục khác nhau, nhưng thường thấy có tâm tham nổi lên liên quan đến một đề mục nào đó. Làm thế nào để buông bỏ được phiền não để có thể thực sự hành thiền được ạ?

Thiền sư:   Đừng cố buông bỏ cái tâm tham đó! Nhận biết rằng mình đang có tâm tham, thế là đủ. Bạn chỉ hay biết những gì đang diễn ra, chứ đừng dính líu đến nó.

Khi bạn thấy có tâm tham và chánh niệm về nó, nó giữ nguyên hay mạnh lên?

Thiền sinh: Nếu lúc đầu nó mạnh thì về sau nó lại mạnh lên nữa. Con thường bị nó lôi đi mất.

Thiền sư:  Nếu tâm tham sanh khởi vì một đề mục nào đó, bạn cần phải dừng lại không quan sát đề mục ấy nữa. Nó không phải là một đề mục của Pháp nữa mà đã trở thành một đề mục của tâm tham mất rồi. Đề mục để bạn theo dõi lúc đó chính là tâm tham ấy. Theo dõi cả cảm xúc đi cùng với tâm tham ấy nữa.

Bạn theo dõi tâm tham như thế nào? Từ góc nhìn nào?

Thiền sinh: Con nghĩ là con nên cố gắng không tự đồng hoá mình với nó.

Thiền sư:  Đúng. Luôn tự nhắc mình rằng tham là một hiện tượng tự nhiên. Nó không phải là tâm tham của bạn. Chính điều này sẽ tạo ra một chút khoảng cách với nó và cho phép bạn quan sát nó một cách khách quan hơn. Bạn cũng nên quan sát cường độ của tâm tham nữa - xem nó tăng lên hay giảm đi? Nếu bạn quan sát được điều đó, hãy tự hỏi mình xem tại sao nó tăng lên hay giảm đi nhé.

TRÍ TUỆ KHÔNG THÍCH MÀ CŨNG KHÔNG GHÉT

Thiền sinh: Con thấy mấy hôm nay trời nóng bức quá.

Thiền sư:  Vậy thì bạn làm gì? Phàn nàn, ca cẩm hay vẫn hành thiền?

Thiền sinh: Thưa thầy, nóng quá không hành thiền được ạ.

Thiền sư:  Bất cứ khi nào tâm bạn ca cẩm như vậy, đó là lúc tốt nhất để hành thiền đấy. Khi tâm trạo cử, bất an, bạn cần phải nhìn thái độ hành thiền của mình và kiểm tra lại các suy nghĩ của mình. Nóng là gì? Nó là một hiện tượng tự nhiên. Hiểu biết như thế là Chánh Kiến (thấy biết đúng đắn). Nếu bạn cứ tự cho phép mình đánh giá phán xét cái nóng đó là xấu, cái tâm sẽ còn luôn miệng ca thán nữa. Thế nên điều quan trọng nhất là bạn phải điều chỉnh thái độ hành thiền của mình đã, thay đổi cách nhìn của mình trước khi làm bất cứ điều gì để thay đổi hoàn cảnh.

Sau khi đã chấp nhận được hoàn cảnh với sự hiểu biết đúng đắn như vậy (sau khi đã tự nhắc mình rằng nóng chỉ là một hiện tượng tự nhiên thôi), bạn cần phải xem xét lại tâm mình. Cái tâm khó chịu ấy có cảm giác như thế nào? Cái không thích của bạn nó mạnh đến mức nào? Nếu quan sát tâm khó chịu ấy với thái độ đúng đắn, với chánh kiến và chánh tư duy (thấy biết và tư duy đúng đắn), cảm giác khó chịu của bạn sẽ bớt đi.

Thiền sinh: Vậy tức là con không nên tập trung chú tâm vào bất cứ cái gì phải không ạ?

Thiền sư:  Không, chỉ hay biết cảm giác khó chịu đó. Đừng đánh giá phán xét những gì đang xảy ra mà hãy chấp nhận hoàn cảnh.

Thiền sinh: Nhưng nếu nóng quá làm ảnh hưởng đến sức khoẻ của con thì sao? 

Thiền sư:  Nếu sức khoẻ của bạn bị ảnh hưởng thì tất nhiên là phải làm một cái gì đó để làm mát một chút. Nhưng nên nhớ là chớ để điều đó trở thành một phản ứng tự động đấy nhé. Luôn luôn cố gắng chấp nhận hoàn cảnh và nhìn cái tâm khó chịu của mình trước khi làm điều đó.

Bản chất tự nhiên của tâm mình là luôn ôm giữ những gì nó thích và tránh né những gì nó không thích. Trí tuệ theo con đường trung đạo, trí tuệ không thích mà cũng chẳng ghét. Nó chỉ chấp nhận hoàn cảnh như nó đang là và chỉ làm điều gì đó khi thấy thực sự cần cần thiết. Nếu muốn tâm mình bình an, bạn cần phải tu tập để có thêm nhiều trí tuệ hơn nữa.

QUAN SÁT CÁC TIẾN TRÌNH TÂM

Thiền sinh: Con cố gắng hiểu xem tâm là cái gì. Đôi khi nó có vẻ rất rõ, dường như có thể sờ được nó nhưng thường thì rất khó nắm bắt. Xin thầy giảng thêm cho con về tâm ạ.

Thiền sư:  Khi mới thực hành quan sát tâm, nó có vẻ như khó nắm bắt bởi vì chúng ta không quen quan sát nó. Nhưng khi đã thực hành một thời gian, tâm ngày càng trở nên rõ nét hơn. Bạn sẽ cảm nhận được nó ngày càng rõ, cứ như là mình đang quan sát các cảm giác trên thân vậy.

Điều hết sức quan trọng là phải nhận biết được những gì đang diễn ra trong tâm mình. Có lúc nó định tĩnh và an vui, lúc khác nó lại trạo cử, bất an. Thấy rõ được những trạng thái này và quan sát chúng, cùng với thời gian chúng ta sẽ học hiểu ra được tại sao chúng sanh khởi. Chúng ta sẽ thấy các ý nghĩ và tư tưởng tác động đến các cảm xúc ra sao. Chúng ta có thể thấy thái độ hành xử và các suy nghĩ của mình bị chi phối bởi  những tư tưởng và các giá trị mà mình đã mù quáng chấp nhận, thường là từ thời còn trẻ tuổi, như thế nào, và chúng ta cũng nhận ra được mình đã dính mắc với chúng ra sao. Nhận biết được những tư tưởng và giá trị này sẽ cho chúng ta cơ hội để đưa đến trí tuệ, trí tuệ đó sẽ cho phép chúng ta đánh giá lại giá trị của chúng, bớt dính mắc hơn với chúng, và nếu cần thiết, sẽ thay thế chúng bằng những tư tưởng và giá trị có ích hơn.

***     *****     ***

Thiền sinh:  Khi tâm ở trong trạng thái tích cực, con thường cố ý đặt các câu hỏi như: “Nguyên nhân đưa đến trạng thái này là gì?” hay “Trạng thái tâm này có tác động như thế nào?”. Có cần thiết phải làm thế không ạ? Con thấy làm thế cần phải có sự cố gắng và gây ra xáo động, bất an.

Thiền sư:  Đừng đặt câu hỏi nếu điều đó làm tâm bạn  xáo động. Chỉ cố hiểu bằng tri thức thì không phải là hiểu thực. Đó là lý do mà chánh niệm liên tục là điều cực kỳ quan trọng. Nếu bạn nhận biết được tất cả các tâm đang diễn ra và những gì tâm đang làm, đang cảm thấy, thì nhân và quả sẽ trở nên rất rõ ràng.

Khi bạn vẫn còn hứng thú với tiến trình quan sát, tâm sẽ tự động thẩm xét và tìm hiểu quan hệ nhân quả đó. Nếu quan sát tâm liên tục, bạn sẽ nhận ra được trạng thái tâm trước khi trạng thái tích cực đến, và cũng thấy được nó lại bị mất đi như thế nào. Quan sát cả tiến trình này, tâm sẽ thấy rõ được nhân quả. 

***     *****     ***

Thiền sinh: Cách nào là tốt nhất để quan sát được các hoạt động của tâm?

Thiền sư:  Đừng tập trung chú tâm vào bất cứ một đề mục nào[2]! Chỉ khi bạn không tập trung chú tâm thì mới nhận ra được tâm.

Khi bạn đeo kính, nhưng không nhìn vào cái gì đằng trước cả, bạn sẽ dễ dàng thấy được cái kính mình đang đeo. Tuy nhiên, khi bạn cố nhìn cái gì đó, bạn sẽ không thể thấy được cái kính. Bản chất của tâm cũng như thế; nó không tập trung chú tâm "ra bên ngoài" thì tự nhiên nó sẽ quay "vào bên trong". Chỉ khi bạn không chú tâm ra bên ngoài thì tâm mới tự hay biết nó được.

NHẬN BIẾT SỰ KHÁC BIỆT 

GIỮA TÂM VÀ ĐỀ MỤC 

Thiền sinh: Chánh niệm của con tương đối tốt, con có thể quan sát được nhiều hoạt động của tâm một cách liên tục suốt cả ngày, nhưng con không rõ là mình đang biết được tâm quan sát hay là chỉ quan sát các đề mục thôi. Con xin đưa một ví dụ thế này: con đang đi kinh hành,và có sự mù mờ, không rõ ràng khởi lên trong tâm. Khi con hay biết về cái tâm đang quan sát trạng thái mù mờ đó thì tâm lại trở nên rất sáng suốt. Lúc đó sự hay biết về tâm quan sát hiện lên rất rõ.

Thiền sư:  Đó là vì tính chất của một cái tâm mù mờ, không sáng suốt và một cái tâm quan sát rất khác nhau.

Thiền sinh: Đúng, chính xác là như vậy. Đó là lý do vì sao nó rất rõ ràng. Nhưng khi tâm định tĩnh và an lạc, thì tâm quan sát lại ít hiện rõ hơn.

Thiền sư:  Nhưng những gì diễn ra trong tâm và tâm quan sát lại rất khác nhau đúng không?

Thiền sinh: Đúng vậy, khi tâm bối rối, mù mờ hay xáo động, bất an thì chúng rất khác nhau.

Thiền sư:  Vậy khi bạn cố gắng quan sát trạng thái tâm sáng suốt và an lạc đó, bên trong có tâm tham muốn nhìn cho rõ trạng thái ấy hay không?

Thiền sinh: Có ạ.

Thiền sư:   Đừng cố nhìn cho rõ nó như thế!

Thiền sinh: Vâng, làm vậy chắc sẽ tốt được.

Thiền sư:   Khi bạn có thể thấy rõ sự khác nhau giữa tâm quan sát và đối tượng quan sát trong một trạng thái tâm, bạn sẽ dần dần thấy được trong các trạng thái tâm khác nữa. Hiểu rõ sự khác biệt giữa sự quan sát và đối tượng quan sát, giữa tâm và đề mục, là một loại tuệ giác. Bạn có thể tự hỏi mình: "Cái nào là đề mục? Cái nào là tâm hay biết?” Nhưng sau đó bạn phải để cho tâm tự làm công việc của nó. Đừng mong đợi câu trả lời! Nếu có bất cứ một sự mong đợi hay bất cứ loại tâm tham nào trong đó thì tâm sẽ rất rối, không thể sáng suốt.

Thiền sinh: Đúng vậy, luôn có sự mong đợi trong đó.

Thiền sư:  Đối với rất nhiều thiền sinh, không nhận ra có sự mong đợi nào đó đã lẻn vào trong tâm quan sát là khó khăn chính của họ. Vì vậy, phải luôn luôn kiểm tra lại thái độ hành thiền của mình trước khi làm bất cứ việc gì. Đừng mong đợi kết quả! Khi tâm không còn tham muốn gì cả, mọi thứ sẽ rất rõ ràng. Bạn không cần phải chằm hăm, căng mắt ra mà nhìn. Một khi tâm đã hướng về thiện pháp, nó sẽ tiếp tục đi tới và mọi thứ sẽ mở ra dần dần.

Thiền sinh:  Dạ, đúng là con đã cố sức quá nhiều.

Thiền sư:   Sự cố gắng phải luôn luôn cân bằng. Bạn phải thực hành một cách đúng đắn, một cách quân bình, liên tục và thực hành một cách có trí tuệ.

***     *****     ***

TRÍCH : CHỈ MỖI CHÁNH NIỆM THÌ KHÔNG ĐỦ.